 |
Αυτό είναι το βιβλίο της Μαρίας Τζιέλσκα για τον Απολλώνιο, ένα από τα ελάχιστα στην ελληνική βιβλιογραφία (στο εξώφυλλο είναι ο Δίας και όχι ο Απολλώνιος). Το βιβλίο αυτό, όπως υπονοεί και ο τίτλος του, επιχειρεί να διαχωρίσει τον Απολλώνιο του μύθου από εκείνον της ιστορίας. Ως εκ τούτου είναι απαραίτητο να γίνουν κάποια σχόλια πάνω στις θέσεις του βιβλίου αυτού.
1. Οι πηγές
Η Τζιέλσκα καταπιάνεται αρχικά με την βασική πηγή του Φιλοστράτου, το βιβλίο του Δάμι, γράφοντας τα εξής:
«Τα Υπομνήματα του Δάμιδος αποτελούν πάντα τεράστιο πρόβλημα στις μελέτες του έργου του Φιλοστράτου. [...] Παρουσιάζω παρακάτω τις τελευταίες απόψεις στο θέμα του Δάμιδος. Με αφετηρία αυτές, θεωρώ τον Δάμι φανταστικό πρόσωπο και τα απομνημονεύματά του (ή τα σημειωματάριά του) εφεύρεση του Φιλοστράτου.» (σελ. 21-22)
Όπως λοιπόν μας ενημερώνει, παρουσιάζει ΑΠΟΨΕΙΣ και όχι στοιχεία. Αλλά για έναν τόσο σημαντικό ισχυρισμό θα περιμέναμε κάποια μικρή ανάλυση. Παρ’ όλα αυτά η Τζιέλσκα προτιμάει συνοπτικές γενικολογίες.
«Όσο για τις υπόλοιπες πηγές του, είτε τις επικρίνει (Ι 3) είτε τις απορρίπτει μετά από μια απλή μνεία (Ι 3 και Ι 2). Αυτή ακριβώς η περίεργη στάση του προς την αφήγηση του Δάμιδος μας κάνει να πιστεύουμε ότι συγγραφέας των απομνημονευμάτων είναι ο ίδιος.» (σελ. 23)
Η πρώτη πρόταση είναι βλακωδώς αναληθής. Ο Φιλόστρατος «επικρίνει» μόνο τον Μοιραγένη λέγοντας ότι αγνοούσε πολλά για τον Απολλώνιο, ενώ ουδόλως απορρίπτει τις άλλες πηγές.
Η δεύτερη πρόταση είναι απλώς αστεία ως επιχείρημα. Όπως επισημάνθηκε, όχι μόνον ο Φιλόστρατος δεν απορρίπτει τις άλλες πηγές, αλλά είναι σαφές ότι οποιοσδήποτε βιογράφος ενός προσώπου θα έδινε μεγαλύτερη προσοχή στην αφήγηση ενός διαρκούς συνοδού του.
«Πέρα από το Τα ες τον Τυανέα Απολλώνιον, καμιά άλλη ιστορική πηγή δεν αναφέρει τον Δάμι σαν συγγραφέα των απομνημονευμάτων του Απολλωνίου. Στο Contra Hieroclem (Κατά Ιεροκλέους ΙΙ), ο Ευσέβιος της Καισαρείας αναφέρει ορισμένα λόγια του Ιεροκλή που δείχνουν ότι ο τελευταίος θεωρούσε τον Δάμι βιογράφο του Απολλωνίου και μάλιστα τον ονόμαζε φιλόσοφο. Δυστυχώς, το έργο του Ιεροκλή δεν μπορεί να γίνει δεκτό σαν ανεξάρτητο ιστορικό τεκμήριο. Ο Ιεροκλής επαναλαμβάνει τυφλά τις απόψεις του Φιλοστράτου και δέχεται όλα αδιακρίτως τα εφευρήματά του. Χρησιμοποιεί το βιογραφικό έργο του τελευταίου για αντιχριστιανική προπαγάνδα και δεν ενδιαφέρεται καθόλου για την ιστορική του αξιοπιστία.» (σελ. 32)
Ο μόνος εδώ που δεν φαίνεται να ενδιαφέρεται καθόλου για την ιστορική αξιοπιστία είναι η ίδια η Τζιέλσκα, διότι αυτά που γράφει είναι απλώς... ψέμματα. Και ο λόγος είναι απλός: Το έργο του Ιεροκλή ΔΕΝ ΕΧΕΙ ΣΩΘΕΙ! Πώς λοιπόν βγαίνουν όλα αυτά τα συμπεράσματα περί τυφλής αποδοχής του Φιλοστράτου και αντιχριστιανικής προπαγάνδας; Μήπως με πληροφορίες από το υπερπέραν; Αργότερα επανέρχεται:
«Μόνο όμως ο Σωσσιανός Ιεροκλής έγραψε μια αντιχριστιανική πραγματεία όπου χρησιμοποιεί μύθους και ιστορίες αποκλειστικά από το Τα ες τον Τυανέα Απολλώνιον.» (σελ. 101)
Ποιους μύθους; Ποιες ιστορίες; Άγνωστο, αφού το μόνο που έχουμε από αυτή την πραγματεία είναι μερικές φράσεις που διασώζει ο Ευσέβιος, ο οποίος φυσικά φρόντισε να εξαφανίσει το υπόλοιπο έργο. Όμως ο ανυποψίαστος αναγνώστης διαβάζοντας αυτά μένει με την εντύπωση ότι το έργο υπάρχει. Μόνον αν είναι αρκετά προσεκτικός θα προσέξει μια φευγαλέα νύξη που αποκαλύπτει την πραγματικότητα:
«Το μικρό ή μεγάλο έργο του Ιεροκλή (δεν γνωρίζουμε τις διαστάσεις του) εναντίον του χριστιανισμού πιθανόν να εκδόθηκε δύο φορές.» (σελ. 156)
Καθίσταται σαφές από το πρώτο κεφάλαιο ότι η εν λόγω «ιστορικός», αν και όπως γράφει στο εξώφυλλο είναι διεθνώς αναγνωρισμένη σε θέματα που άπτονται του αρχαίου ελληνικού και ρωμαϊκού κόσμου, καθηγήτρια ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Κρακοβίας, συνεργάτης άλλων πανεπιστημίων και μέλος της Πολωνικής Ακαδημίας, δεν δίνει καθόλου καλά διαπιστευτήρια.
2. Η χρονολόγηση
Η Τζιέλσκα περνάει ακολούθως στο θέμα της χρονολόγησης:
«Στον Δίωνα βρίσκουμε επίσης άλλη μια σημαντική πληροφορία για τον Απολλώνιο. Μας μιλάει σχετικά με την χρονολογία της ζωής του. Ο Δίων υποστηρίζει ότι η ακμή του Απολλωνίου συμπίπτει με την εποχή του Δομιτιανού (επί του Δομιτιανού ανθήσαντα). Ο φιλοστράτειος Απολλώνιος έζησε από το 4 ή το 3 π.Χ. μέχρι το 97 μ.Χ. (συνεπώς η ακμή του συμπίπτει με την εποχή του Κλαυδίου). Όπως φαίνεται από την σύντομη σημείωση του Δίωνος, στη δεκατία του 90 μ.Χ. ο Απολλώνιος ήταν 40 έως 50 ετών. Συνεπώς γεννήθηκε περί το 40, πολύ αργότερα από την εκτίμηση του Φιλοστράτου.» (σελ. 36)
Ο Δίων Κάσσιος μπορεί να είναι έγκυρος ιστορικός, αλλά έγκυρος ιστορικός δεν σημαίνει και αλάθητος. Δεδομένου ότι δεν δίνει άλλες λεπτομέρειες για το παραπάνω ούτε γνωρίζει πολλά για τον Απολλώνιο (το μόνο που ξέρει είναι για την τηλοψία της δολοφονίας του Δομιτιανού) είναι αρκετό για να είμαστε επιφυλακτικοί για την πληροφορία του. Η Τζιέλσκα όμως σπεύδει να την αποδεχτεί και αναζητά άλλες πηγές που την επιβεβαιώνουν. Έτσι λοιπόν γράφει:
«Έχουμε επίσης στη διάθεσή μας μερικές άλλες πηγές που επιβεβαιώνουν την πληροφορία του Δίωνος. Στο χρονικό του Ευσεβίου με τίτλο Παντοδαπή Ιστορία, αναφέρεται ότι η ακμή του Απολλωνίου συνέπεσε με το δέκατο έκτο έτος της διακυβέρνησης του Δομιτιανού, δηλαδή το 96 μ.Χ. Ο Ιωάννης Μαλάλας [...] τοποθετεί την ακμή του επίσης στην εποχή του Δομιτιανού. [...] Ο Γρηγόριος Κεδρηνός, βυζαντινός μοναχός του 11ου αιώνα, αναφέρει επίσης ότι οι μαγικές δραστηριότητες του Απολλωνίου έλαβαν χώρα στη διάρκεια της βασιλείας του Δομιτιανού.» (σελ. 39)
Τα ονόματα που επικαλείται η Τζιέλσκα είναι ανθρώπων που έζησαν αιώνες αργότερα. Είναι η ίδια που λίγο πριν (σελ. 35) μας λέει ότι ο ιστορικός προτιμά τις πρωτότυπες πηγές έναντι των δευτερογενών! Παρ’ όλα αυτά δεν διστάζει να ανατρέξει σε μεσαιωνικές πηγές για να στηρίξει την θέση της, ελπίζοντας ίσως ότι ο αναγνώστης δεν θα το αντιληφθεί.
Αλλά υπάρχει και συνέχεια. Το χρονικό του Ευσεβίου δεν γράφει ότι η ακμή του Απολλωνίου συνέπεσε με το 16ο έτος της βασιλείας του Δομιτιανού αλλά ότι εκείνο το έτος ο Απολλώνιος και ο Ευφράτης θεωρούνταν... σημαντικοί φιλόσοφοι. Στην δε Χρονογραφία του Μαλάλα διαβάζουμε:
«Ἦν δὲ τοῖς χρόνοις τῆς βασιλείας τοῦ αὐτοῦ Δομετιανοῦ ὁ σοφώτατος Ἀπολλώνιος ὁ Τυανεύς· καὶ ἤκμαζε περιπολεύων καὶ πανταχοῦ ποιῶν τελέσματα εἰς τὰς πόλεις καὶ εἰς τὰς χώρας.» (σελ. 83)
Πράγματι ο Μαλάλας φαίνεται να τοποθετεί την ακμή του Απολλωνίου επί Δομιτιανού. Αλλά στην επόμενη σελίδα διαβάζουμε το εξής καταπληκτικό:
«ἔζησε δὲ ὁ αὐτὸς Ἀπολλώνιος ἔτη τριάκοντα καὶ τέσσαρα καὶ μῆνας ὀκτώ, καθὼς Δομνῖνος ὁ σοφώτατος χρονογράφος συνεγράψατο ταῦτα.»
Δηλαδή κατά τον Μαλάλα ο Απολλώνιος έζησε όσο περίπου και ο Χριστός! Φυσικά, απόλυτη σιγή από την Τζιέλσκα. Όσο για τον Κεδρηνό, ονομαζόταν Γεώργιος όχι Γρηγόριος.
«Στον Βίο του Δίωνος Χρυσοστόμου, που περιλαμβάνεται στους Βίους Σοφιστών, ο Φιλόστρατος υποστηρίζει ότι ο Δίων, ο Ευφράτης και ο Απολλώνιος έζησαν την ίδια εποχή. Δεν γνωρίζουμε όμως την ακριβή ημερομηνία θανάτου του Δίωνος. Ο Τζόουνς πιστεύει ότι πέθανε το 110 και ότι είχε γεννηθεί περί το 40-50 μ.Χ. Ο Απολλώνιος, που πέθανε ενώ ήταν τουλάχιστον ογδόντα ετών (ΤΤΑ VIII 29) έζησε και μετά τον θάνατο του Δίωνος Χρυσοστόμου. Συνεπώς πέθανε, σύμφωνα με το επιχείρημά μας που υποστηρίζει την άποψη του Μάγερ, περί το 120 μ.Χ.» (σελ. 40)
Η Τζιέλσκα ξεκινάει με μια μικρή ανακρίβεια. Στους Βίους Σοφιστών (ΒΣ) ο Φιλόστρατος δεν γράφει ότι αυτοί οι τρεις έζησαν την ίδια εποχή, αλλά ότι ο Δίων έζησε όταν ο Απολλώνιος και ο Ευφράτης ΦΙΛΟΣΟΦΟΥΣΑΝ. Αυτό υποδεικνύει ότι ήταν λίγο προγενέστεροί του. Επίσης η Τζιέλσκα δεν λέει πόθεν προκύπτει ότι ο Απολλώνιος έζησε και μετά τον θάνατο του Δίωνος. Ο Φιλόστρατος δεν λέει τίποτα τέτοιο και χωρίς άλλη πηγή καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η Τζιέλσκα απλώς το φαντάζεται.
«To Tα ες τον Τυανέα Απολλώνιον (Ι 24) μας πληροφορεί ότι στα τελευταία χρόνια της ζωής του έγραψε επίσης μια επιστολή στον Σκοπελιανό. Σύμφωνα με τον Φιλόστρατο, ο Σκοπελιανός ζούσε ακόμα το 113 μ.Χ. Στον βίο του τελευταίου, που περιλαμβάνεται στους ΒΣ, ο Φιλόστρατος υποστηρίζει ότι αυτός ο γνωστός σοφιστής της Μικράς Ασίας ήταν σύγχρονος του Απολλωνίου. Δεν ξέρουμε την ημερομηνία γέννησης του Σκοπελιανού.» (σελ. 40)
Η λέξη που χαρακτηρίζει με κάποια ακρίβεια το παραπάνω απόσπασμα είναι ΑΧΤΑΡΜΑΣ. Ας τα πάρουμε με την σειρά. Η επιστολή προς τον Σκοπελιανό λέει τα εξής:
«Τους Ερετριείς σου Σκοπελιανέ, όταν ήμουν ακόμη νέος, τους φρόντισα όσο μπόρεσα, και τους νεκρούς και τους ζωντανούς.»
Άρα ο Απολλώνιος δεν έγραψε την επιστολή προς το τέλος της ζωής του αλλά σε μεγάλη ηλικία, χωρίς να ξέρουμε το πότε ακριβώς. Ως προς το αν ο Σκοπελιανός ζούσε το 113, η Τζιέλσκα παραπέμπει στους ΒΣ (Ι 25), όπου εκεί βρίσκουμε μεν μια φευγαλέα αναφορά στον Σκοπελιανό, αλλά χωρίς κάποια χρονολογική ένδειξη. Βέβαια ακόμη και αν ίσχυε αυτό, δεν έχει καμμία σχέση με την προαναφερθείσα επιστολή. Τέλος, αναφορικά με το αν ήταν σύγχρονος του Απολλωνίου, η Τζιέλσκα στην υποσημείωση (σελ. 224) παραπέμπει πάλι στους ΒΣ (Ι 21) και προσθέτει:
«εδώ ο Φιλόστρατος γράφει ότι ο Σκοπελιανός θαύμαζε τον Απολλώνιο.»
Ο Φιλόστρατος όμως γράφει το εξής:
«Και ο Απολλώνιος ο Τυανεύς που είχε ξεπεράσει την ανθρώπινη φύση ως προς την σοφία, κατατάσσει τον Σκοπελιανό μεταξύ των αξιοθαύμαστων.»
Όχι μόνον δεν υπάρχει χρονολογική ένδειξη, αλλά η Τζιέλσκα μπέρδεψε και το ποιος θαύμαζε ποιον. Και ενώ όπως λέει δεν ξέρουμε καν πότε γεννήθηκε ο Σκοπελιανός, τον χρησιμοποιεί για να εντοπίσει την περίοδο του Απολλωνίου. Ο αχταρμάς ολοκληρώνεται λίγο μετά (σελ. 45), όπου η Τζιέλσκα απορρίπτει την επιστολή προς τον Σκοπελιανό ως επινόημα του Φιλοστράτου!
«Για να καταλήξουμε σε κάποιο συμπέρασμα σχετικά με τις χρονολογίες της ζωής του Απολλωνίου, αξίζει να αναφερθούμε εδώ στον Λουκιανό, την πρώτη ιστορικά αξιόπιστη πηγή που ασχολείται με τον Απολλώνιο. Στο διάλογό του Αλέξανδρος ή Ψευδομάντης ο Λουκιανός γράφει ότι ο Αλέξανδρος, ένας ψευδοπροφήτης, είχε παιδαγωγό κάποιον ο οποίος ήταν μαθητής του Απολλωνίου του Τυανέως. Όπως ξέρουμε, ο Αλέξανδρος πέθανε μεταξύ 168 και 177 μ.Χ., σε ηλικία εβδομήντα ετών. Συνεπώς τα χρόνια των σπουδών του υπό την επίβλεψη του προαναφερθέντος μαθητή πρέπει να ήταν μεταξύ 120 και 130 μ.Χ., δηλαδή όταν πέθανε ο Απολλώνιος ή λίγο αργότερα. Ο Τυανεύς, που πέθανε γύρω στο 120, ίσως να είχε μορφωμένους μαθητές στο τέλος της ζωής του, οι οποίοι δίδαξαν ακολούθως τους διαδόχους του.» (σελ. 41)
Η Τζιέλσκα μάλλον θεωρεί ότι οι αναγνώστες της δεν ξέρουν να διαβάζουν, εκτός και αν δεν ξέρει να διαβάζει η ίδια. Το σχετικό κείμενο του Λουκιανού λέει τα εξής:
«Ήτο δε ο διδάσκαλος εκείνος και εραστής την καταγωγήν Τυανεύς, εκ των μαθητευσάντων πλησίον Απολλωνίου του Τυανέως και γνωριζόντων όλας αυτού τας αγυρτείας. [...] Ο Τυανεύς εκείνος απέθανε, ο δε Αλέξανδρος, ο οποίος είχε γεμίσει γένεια, το δε κάλλος, εκ του οποίου ηδύνατο να ζήση, είχε χάσει την ανθηρότητά του, περιέπεσεν εις πενίαν.»
Σύμφωνα λοιπόν με τον Λουκιανό, ο Αλέξανδρος (ο Αβωνοτειχίτης) είχε έναν μαθητή του Απολλωνίου για δάσκαλο ο οποίος ήταν επίσης από τα Τύανα και πέθανε όταν ο Αλέξανδρος ενηλικιώθηκε. Άρα ο δάσκαλος πέθανε περί το 120 και αν είχε υπάρξει μαθητής του Απολλωνίου, θα ήταν πριν από πολλά χρόνια. Ως εκ τούτου η πληροφορία του Λουκιανού επ’ ουδενί αναιρεί την χρονολογία θανάτου του Απολλωνίου στο 97-98 μ.Χ. Η Τζιέλσκα είτε δεν κατάλαβε τι λέει το κείμενο, είτε το παρερμηνεύει (το πιο πιθανό).
Συνολικά, το επιχείρημα της Τζιέλσκα για την χρονολόγηση του Απολλωνίου μεταξύ 40-120 είναι οι τέσσερις λέξεις του Δ. Κάσσιου (επί του Δομιτιανού ανθήσαντα), ο οποίος μόνο ειδήμων στο θέμα δεν μπορεί να χαρακτηριστεί. Η χρονολόγηση όπως παρουσιάζεται από τον Σερ Φλίντερς Πέτρι πρέπει να είναι περισσότερο βάσιμη.
3. Τα ταξίδια
Για τα ταξίδια του Απολλωνίου η Τζιέλσκα καταλήγει:
«Έτσι, παρά τις περιγραφές και διαβεβαιώσεις του Φιλοστράτου οι οποίες συνδέουν τον Απολλώνιο με τη Ρώμη, ο τελευταίος δεν επισκέφθηκε ποτέ την πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας και δεν έφτασε στην Ισπανία. Ομοίως, δεν πήγε ποτέ στην Περσία, στην Ινδία, στην Αίγυπτο ή στην Αιθιοπία, αν και το τελευταίο ίσως να είναι πιο αληθοφανές για τον αναγνώστη ο οποίος ξέρει πού έζησε και έδρασε ο Απολλώνιος.» (σελ. 189)
Η Τζιέλσκα δεν παρουσιάζει κανένα στοιχείο για το συμπέρασμά της ενώ φαίνεται να επικρατεί κάποια σύγχυση στο μυαλό της αφού σε προηγούμενο κεφάλαιο γράφει:
«Οι μεσογειακές διαδρομές των ταξιδιών του Απολλωνίου εφευρέθηκαν από τον Φιλόστρατο. Ο ίδιος δείχνει επίσης τον Τυανέα να ταξιδεύει στην Ινδία· αυτό, ωστόσο, φαίνεται πιθανότερο για τον αναγνώστη του βιβλίου μας. Ευκολότερα μπορούμε να πιστέψουμε ότι ο Απολλώνιος έφτασε στην Περσία και στην Ινδία όταν ταξίδευε στο ανατολικό μέρος της Μικράς Ασίας και στη βόρεια Συρία παρά να δεχτούμε ότι πήγε αρκετές φορές στη Δύση, όπου δεν ήταν ιδιαιτέρως γνωστός.» (σελ. 87)
Δεν υπάρχει κανένας λογικός συνειρμός στα παραπάνω. Αν κάποιος μπορεί να ταξιδέψει ανατολικά μιας περιοχής σίγουρα μπορεί να ταξιδέψει και δυτικά, ενώ το να μην είναι ιδιαιτέρως γνωστός κάπου δεν σημαίνει και ότι δεν πήγε εκεί.
«Γνωστός μόνο σε ελάχιστες πόλεις της ελληνικής Ανατολής, ο Απολλώνιος ήταν ανύπαρκτος για ολόκληρη την Αυτοκρατορία· κανένας από τους συγχρόνους του συγγραφείς δεν τον αναφέρει.» (σελ. 189)
Οι βασικοί λόγοι είναι δύο και τους αναφέρει η ίδια η Τζιέλσκα:
«Η φιλοσοφία του δεν προκάλεσε ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Στο κάτω-κάτω, είχε απορριφθεί από τον Ευφράτη και ορισμένους επικούρειους. Τον θεωρούσαν απλό μάγο. Η φήμη του ήταν τόσο περιορισμένη ώστε δεν άξιζε να του δίνουν σημασία.» (σελ. 85)
Το σωστό είναι ότι η αιτία δεν ήταν η φήμη αλλά το γεγονός ότι οι αντίπαλοι του Απολλωνίου αποστρέφονταν τις διδασκαλίες του. Έτσι τον αγνόησαν τελείως.
Ο δεύτερος λόγος είναι φυσικά ο εξής:
«Από το δεύτερο ήμισυ του 4ου αιώνα τόσο τα Τύανα όσο και η Καππαδοκία είχαν εκχριστιανιστεί πλήρως. [...] Τότε ακριβώς πρέπει να καταστράφηκαν όλα τα είδωλα του Απολλωνίου και ίσως όλα τα έργα του μαζί με τα έργα που αναφέρονταν σε αυτόν.» (σελ. 164-165)
4. Συμπεράσματα
Το εν λόγω βιβλίο σίγουρα δεν είναι εντυπωσιακό ούτε για τον όγκο ούτε για το περιεχόμενό του. Εκπροσωπεί μια σχολή ερευνητών σύμφωνα με την οποία το έργο του Φιλοστράτου δεν είναι βιογραφία αλλά «ιστορικό μυθιστόρημα». Ο ισχυρισμός ασφαλώς δεν είναι αβάσιμος, καθότι αναμφίβολα μετά τον θάνατο του Απολλωνίου οι ιστορίες και οι παραδόσεις του εμπλουτίστηκαν με υπερβολικά, ρομαντικά και μυθολογικά στοιχεία από τους οπαδούς και τους θαυμαστές του, όπως η αναγγελία της γέννησής του από τον Πρωτέα στην έγκυο μητέρα του. Περαιτέρω δεν έχουμε τις πηγές του Φιλοστράτου για να ελέγξουμε την ακρίβεια τους και την ιστορική περίοδο που καλύπτουν. Η συγγραφέας κάνει γενικά καλή δουλειά παρουσιάζοντας, έστω και συνοπτικά, πολλές και διάφορες απόψεις για τα εκάστοτε ζητήματα. Δυστυχώς όμως δεν απουσιάζουν οι χοντροκομμένες παραποιήσεις, οι αναπόδεικτες εικασίες και η ελλιπής τεκμηρίωση.
1. Οι πηγές
Η Τζιέλσκα καταπιάνεται αρχικά με την βασική πηγή του Φιλοστράτου, το βιβλίο του Δάμι, γράφοντας τα εξής:
«Τα Υπομνήματα του Δάμιδος αποτελούν πάντα τεράστιο πρόβλημα στις μελέτες του έργου του Φιλοστράτου. [...] Παρουσιάζω παρακάτω τις τελευταίες απόψεις στο θέμα του Δάμιδος. Με αφετηρία αυτές, θεωρώ τον Δάμι φανταστικό πρόσωπο και τα απομνημονεύματά του (ή τα σημειωματάριά του) εφεύρεση του Φιλοστράτου.» (σελ. 21-22)
Όπως λοιπόν μας ενημερώνει, παρουσιάζει ΑΠΟΨΕΙΣ και όχι στοιχεία. Αλλά για έναν τόσο σημαντικό ισχυρισμό θα περιμέναμε κάποια μικρή ανάλυση. Παρ’ όλα αυτά η Τζιέλσκα προτιμάει συνοπτικές γενικολογίες.
«Όσο για τις υπόλοιπες πηγές του, είτε τις επικρίνει (Ι 3) είτε τις απορρίπτει μετά από μια απλή μνεία (Ι 3 και Ι 2). Αυτή ακριβώς η περίεργη στάση του προς την αφήγηση του Δάμιδος μας κάνει να πιστεύουμε ότι συγγραφέας των απομνημονευμάτων είναι ο ίδιος.» (σελ. 23)
Η πρώτη πρόταση είναι βλακωδώς αναληθής. Ο Φιλόστρατος «επικρίνει» μόνο τον Μοιραγένη λέγοντας ότι αγνοούσε πολλά για τον Απολλώνιο, ενώ ουδόλως απορρίπτει τις άλλες πηγές.
Η δεύτερη πρόταση είναι απλώς αστεία ως επιχείρημα. Όπως επισημάνθηκε, όχι μόνον ο Φιλόστρατος δεν απορρίπτει τις άλλες πηγές, αλλά είναι σαφές ότι οποιοσδήποτε βιογράφος ενός προσώπου θα έδινε μεγαλύτερη προσοχή στην αφήγηση ενός διαρκούς συνοδού του.
«Πέρα από το Τα ες τον Τυανέα Απολλώνιον, καμιά άλλη ιστορική πηγή δεν αναφέρει τον Δάμι σαν συγγραφέα των απομνημονευμάτων του Απολλωνίου. Στο Contra Hieroclem (Κατά Ιεροκλέους ΙΙ), ο Ευσέβιος της Καισαρείας αναφέρει ορισμένα λόγια του Ιεροκλή που δείχνουν ότι ο τελευταίος θεωρούσε τον Δάμι βιογράφο του Απολλωνίου και μάλιστα τον ονόμαζε φιλόσοφο. Δυστυχώς, το έργο του Ιεροκλή δεν μπορεί να γίνει δεκτό σαν ανεξάρτητο ιστορικό τεκμήριο. Ο Ιεροκλής επαναλαμβάνει τυφλά τις απόψεις του Φιλοστράτου και δέχεται όλα αδιακρίτως τα εφευρήματά του. Χρησιμοποιεί το βιογραφικό έργο του τελευταίου για αντιχριστιανική προπαγάνδα και δεν ενδιαφέρεται καθόλου για την ιστορική του αξιοπιστία.» (σελ. 32)
Ο μόνος εδώ που δεν φαίνεται να ενδιαφέρεται καθόλου για την ιστορική αξιοπιστία είναι η ίδια η Τζιέλσκα, διότι αυτά που γράφει είναι απλώς... ψέμματα. Και ο λόγος είναι απλός: Το έργο του Ιεροκλή ΔΕΝ ΕΧΕΙ ΣΩΘΕΙ! Πώς λοιπόν βγαίνουν όλα αυτά τα συμπεράσματα περί τυφλής αποδοχής του Φιλοστράτου και αντιχριστιανικής προπαγάνδας; Μήπως με πληροφορίες από το υπερπέραν; Αργότερα επανέρχεται:
«Μόνο όμως ο Σωσσιανός Ιεροκλής έγραψε μια αντιχριστιανική πραγματεία όπου χρησιμοποιεί μύθους και ιστορίες αποκλειστικά από το Τα ες τον Τυανέα Απολλώνιον.» (σελ. 101)
Ποιους μύθους; Ποιες ιστορίες; Άγνωστο, αφού το μόνο που έχουμε από αυτή την πραγματεία είναι μερικές φράσεις που διασώζει ο Ευσέβιος, ο οποίος φυσικά φρόντισε να εξαφανίσει το υπόλοιπο έργο. Όμως ο ανυποψίαστος αναγνώστης διαβάζοντας αυτά μένει με την εντύπωση ότι το έργο υπάρχει. Μόνον αν είναι αρκετά προσεκτικός θα προσέξει μια φευγαλέα νύξη που αποκαλύπτει την πραγματικότητα:
«Το μικρό ή μεγάλο έργο του Ιεροκλή (δεν γνωρίζουμε τις διαστάσεις του) εναντίον του χριστιανισμού πιθανόν να εκδόθηκε δύο φορές.» (σελ. 156)
Καθίσταται σαφές από το πρώτο κεφάλαιο ότι η εν λόγω «ιστορικός», αν και όπως γράφει στο εξώφυλλο είναι διεθνώς αναγνωρισμένη σε θέματα που άπτονται του αρχαίου ελληνικού και ρωμαϊκού κόσμου, καθηγήτρια ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Κρακοβίας, συνεργάτης άλλων πανεπιστημίων και μέλος της Πολωνικής Ακαδημίας, δεν δίνει καθόλου καλά διαπιστευτήρια.
2. Η χρονολόγηση
Η Τζιέλσκα περνάει ακολούθως στο θέμα της χρονολόγησης:
«Στον Δίωνα βρίσκουμε επίσης άλλη μια σημαντική πληροφορία για τον Απολλώνιο. Μας μιλάει σχετικά με την χρονολογία της ζωής του. Ο Δίων υποστηρίζει ότι η ακμή του Απολλωνίου συμπίπτει με την εποχή του Δομιτιανού (επί του Δομιτιανού ανθήσαντα). Ο φιλοστράτειος Απολλώνιος έζησε από το 4 ή το 3 π.Χ. μέχρι το 97 μ.Χ. (συνεπώς η ακμή του συμπίπτει με την εποχή του Κλαυδίου). Όπως φαίνεται από την σύντομη σημείωση του Δίωνος, στη δεκατία του 90 μ.Χ. ο Απολλώνιος ήταν 40 έως 50 ετών. Συνεπώς γεννήθηκε περί το 40, πολύ αργότερα από την εκτίμηση του Φιλοστράτου.» (σελ. 36)
Ο Δίων Κάσσιος μπορεί να είναι έγκυρος ιστορικός, αλλά έγκυρος ιστορικός δεν σημαίνει και αλάθητος. Δεδομένου ότι δεν δίνει άλλες λεπτομέρειες για το παραπάνω ούτε γνωρίζει πολλά για τον Απολλώνιο (το μόνο που ξέρει είναι για την τηλοψία της δολοφονίας του Δομιτιανού) είναι αρκετό για να είμαστε επιφυλακτικοί για την πληροφορία του. Η Τζιέλσκα όμως σπεύδει να την αποδεχτεί και αναζητά άλλες πηγές που την επιβεβαιώνουν. Έτσι λοιπόν γράφει:
«Έχουμε επίσης στη διάθεσή μας μερικές άλλες πηγές που επιβεβαιώνουν την πληροφορία του Δίωνος. Στο χρονικό του Ευσεβίου με τίτλο Παντοδαπή Ιστορία, αναφέρεται ότι η ακμή του Απολλωνίου συνέπεσε με το δέκατο έκτο έτος της διακυβέρνησης του Δομιτιανού, δηλαδή το 96 μ.Χ. Ο Ιωάννης Μαλάλας [...] τοποθετεί την ακμή του επίσης στην εποχή του Δομιτιανού. [...] Ο Γρηγόριος Κεδρηνός, βυζαντινός μοναχός του 11ου αιώνα, αναφέρει επίσης ότι οι μαγικές δραστηριότητες του Απολλωνίου έλαβαν χώρα στη διάρκεια της βασιλείας του Δομιτιανού.» (σελ. 39)
Τα ονόματα που επικαλείται η Τζιέλσκα είναι ανθρώπων που έζησαν αιώνες αργότερα. Είναι η ίδια που λίγο πριν (σελ. 35) μας λέει ότι ο ιστορικός προτιμά τις πρωτότυπες πηγές έναντι των δευτερογενών! Παρ’ όλα αυτά δεν διστάζει να ανατρέξει σε μεσαιωνικές πηγές για να στηρίξει την θέση της, ελπίζοντας ίσως ότι ο αναγνώστης δεν θα το αντιληφθεί.
Αλλά υπάρχει και συνέχεια. Το χρονικό του Ευσεβίου δεν γράφει ότι η ακμή του Απολλωνίου συνέπεσε με το 16ο έτος της βασιλείας του Δομιτιανού αλλά ότι εκείνο το έτος ο Απολλώνιος και ο Ευφράτης θεωρούνταν... σημαντικοί φιλόσοφοι. Στην δε Χρονογραφία του Μαλάλα διαβάζουμε:
«Ἦν δὲ τοῖς χρόνοις τῆς βασιλείας τοῦ αὐτοῦ Δομετιανοῦ ὁ σοφώτατος Ἀπολλώνιος ὁ Τυανεύς· καὶ ἤκμαζε περιπολεύων καὶ πανταχοῦ ποιῶν τελέσματα εἰς τὰς πόλεις καὶ εἰς τὰς χώρας.» (σελ. 83)
Πράγματι ο Μαλάλας φαίνεται να τοποθετεί την ακμή του Απολλωνίου επί Δομιτιανού. Αλλά στην επόμενη σελίδα διαβάζουμε το εξής καταπληκτικό:
«ἔζησε δὲ ὁ αὐτὸς Ἀπολλώνιος ἔτη τριάκοντα καὶ τέσσαρα καὶ μῆνας ὀκτώ, καθὼς Δομνῖνος ὁ σοφώτατος χρονογράφος συνεγράψατο ταῦτα.»
Δηλαδή κατά τον Μαλάλα ο Απολλώνιος έζησε όσο περίπου και ο Χριστός! Φυσικά, απόλυτη σιγή από την Τζιέλσκα. Όσο για τον Κεδρηνό, ονομαζόταν Γεώργιος όχι Γρηγόριος.
«Στον Βίο του Δίωνος Χρυσοστόμου, που περιλαμβάνεται στους Βίους Σοφιστών, ο Φιλόστρατος υποστηρίζει ότι ο Δίων, ο Ευφράτης και ο Απολλώνιος έζησαν την ίδια εποχή. Δεν γνωρίζουμε όμως την ακριβή ημερομηνία θανάτου του Δίωνος. Ο Τζόουνς πιστεύει ότι πέθανε το 110 και ότι είχε γεννηθεί περί το 40-50 μ.Χ. Ο Απολλώνιος, που πέθανε ενώ ήταν τουλάχιστον ογδόντα ετών (ΤΤΑ VIII 29) έζησε και μετά τον θάνατο του Δίωνος Χρυσοστόμου. Συνεπώς πέθανε, σύμφωνα με το επιχείρημά μας που υποστηρίζει την άποψη του Μάγερ, περί το 120 μ.Χ.» (σελ. 40)
Η Τζιέλσκα ξεκινάει με μια μικρή ανακρίβεια. Στους Βίους Σοφιστών (ΒΣ) ο Φιλόστρατος δεν γράφει ότι αυτοί οι τρεις έζησαν την ίδια εποχή, αλλά ότι ο Δίων έζησε όταν ο Απολλώνιος και ο Ευφράτης ΦΙΛΟΣΟΦΟΥΣΑΝ. Αυτό υποδεικνύει ότι ήταν λίγο προγενέστεροί του. Επίσης η Τζιέλσκα δεν λέει πόθεν προκύπτει ότι ο Απολλώνιος έζησε και μετά τον θάνατο του Δίωνος. Ο Φιλόστρατος δεν λέει τίποτα τέτοιο και χωρίς άλλη πηγή καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η Τζιέλσκα απλώς το φαντάζεται.
«To Tα ες τον Τυανέα Απολλώνιον (Ι 24) μας πληροφορεί ότι στα τελευταία χρόνια της ζωής του έγραψε επίσης μια επιστολή στον Σκοπελιανό. Σύμφωνα με τον Φιλόστρατο, ο Σκοπελιανός ζούσε ακόμα το 113 μ.Χ. Στον βίο του τελευταίου, που περιλαμβάνεται στους ΒΣ, ο Φιλόστρατος υποστηρίζει ότι αυτός ο γνωστός σοφιστής της Μικράς Ασίας ήταν σύγχρονος του Απολλωνίου. Δεν ξέρουμε την ημερομηνία γέννησης του Σκοπελιανού.» (σελ. 40)
Η λέξη που χαρακτηρίζει με κάποια ακρίβεια το παραπάνω απόσπασμα είναι ΑΧΤΑΡΜΑΣ. Ας τα πάρουμε με την σειρά. Η επιστολή προς τον Σκοπελιανό λέει τα εξής:
«Τους Ερετριείς σου Σκοπελιανέ, όταν ήμουν ακόμη νέος, τους φρόντισα όσο μπόρεσα, και τους νεκρούς και τους ζωντανούς.»
Άρα ο Απολλώνιος δεν έγραψε την επιστολή προς το τέλος της ζωής του αλλά σε μεγάλη ηλικία, χωρίς να ξέρουμε το πότε ακριβώς. Ως προς το αν ο Σκοπελιανός ζούσε το 113, η Τζιέλσκα παραπέμπει στους ΒΣ (Ι 25), όπου εκεί βρίσκουμε μεν μια φευγαλέα αναφορά στον Σκοπελιανό, αλλά χωρίς κάποια χρονολογική ένδειξη. Βέβαια ακόμη και αν ίσχυε αυτό, δεν έχει καμμία σχέση με την προαναφερθείσα επιστολή. Τέλος, αναφορικά με το αν ήταν σύγχρονος του Απολλωνίου, η Τζιέλσκα στην υποσημείωση (σελ. 224) παραπέμπει πάλι στους ΒΣ (Ι 21) και προσθέτει:
«εδώ ο Φιλόστρατος γράφει ότι ο Σκοπελιανός θαύμαζε τον Απολλώνιο.»
Ο Φιλόστρατος όμως γράφει το εξής:
«Και ο Απολλώνιος ο Τυανεύς που είχε ξεπεράσει την ανθρώπινη φύση ως προς την σοφία, κατατάσσει τον Σκοπελιανό μεταξύ των αξιοθαύμαστων.»
Όχι μόνον δεν υπάρχει χρονολογική ένδειξη, αλλά η Τζιέλσκα μπέρδεψε και το ποιος θαύμαζε ποιον. Και ενώ όπως λέει δεν ξέρουμε καν πότε γεννήθηκε ο Σκοπελιανός, τον χρησιμοποιεί για να εντοπίσει την περίοδο του Απολλωνίου. Ο αχταρμάς ολοκληρώνεται λίγο μετά (σελ. 45), όπου η Τζιέλσκα απορρίπτει την επιστολή προς τον Σκοπελιανό ως επινόημα του Φιλοστράτου!
«Για να καταλήξουμε σε κάποιο συμπέρασμα σχετικά με τις χρονολογίες της ζωής του Απολλωνίου, αξίζει να αναφερθούμε εδώ στον Λουκιανό, την πρώτη ιστορικά αξιόπιστη πηγή που ασχολείται με τον Απολλώνιο. Στο διάλογό του Αλέξανδρος ή Ψευδομάντης ο Λουκιανός γράφει ότι ο Αλέξανδρος, ένας ψευδοπροφήτης, είχε παιδαγωγό κάποιον ο οποίος ήταν μαθητής του Απολλωνίου του Τυανέως. Όπως ξέρουμε, ο Αλέξανδρος πέθανε μεταξύ 168 και 177 μ.Χ., σε ηλικία εβδομήντα ετών. Συνεπώς τα χρόνια των σπουδών του υπό την επίβλεψη του προαναφερθέντος μαθητή πρέπει να ήταν μεταξύ 120 και 130 μ.Χ., δηλαδή όταν πέθανε ο Απολλώνιος ή λίγο αργότερα. Ο Τυανεύς, που πέθανε γύρω στο 120, ίσως να είχε μορφωμένους μαθητές στο τέλος της ζωής του, οι οποίοι δίδαξαν ακολούθως τους διαδόχους του.» (σελ. 41)
Η Τζιέλσκα μάλλον θεωρεί ότι οι αναγνώστες της δεν ξέρουν να διαβάζουν, εκτός και αν δεν ξέρει να διαβάζει η ίδια. Το σχετικό κείμενο του Λουκιανού λέει τα εξής:
«Ήτο δε ο διδάσκαλος εκείνος και εραστής την καταγωγήν Τυανεύς, εκ των μαθητευσάντων πλησίον Απολλωνίου του Τυανέως και γνωριζόντων όλας αυτού τας αγυρτείας. [...] Ο Τυανεύς εκείνος απέθανε, ο δε Αλέξανδρος, ο οποίος είχε γεμίσει γένεια, το δε κάλλος, εκ του οποίου ηδύνατο να ζήση, είχε χάσει την ανθηρότητά του, περιέπεσεν εις πενίαν.»
Σύμφωνα λοιπόν με τον Λουκιανό, ο Αλέξανδρος (ο Αβωνοτειχίτης) είχε έναν μαθητή του Απολλωνίου για δάσκαλο ο οποίος ήταν επίσης από τα Τύανα και πέθανε όταν ο Αλέξανδρος ενηλικιώθηκε. Άρα ο δάσκαλος πέθανε περί το 120 και αν είχε υπάρξει μαθητής του Απολλωνίου, θα ήταν πριν από πολλά χρόνια. Ως εκ τούτου η πληροφορία του Λουκιανού επ’ ουδενί αναιρεί την χρονολογία θανάτου του Απολλωνίου στο 97-98 μ.Χ. Η Τζιέλσκα είτε δεν κατάλαβε τι λέει το κείμενο, είτε το παρερμηνεύει (το πιο πιθανό).
Συνολικά, το επιχείρημα της Τζιέλσκα για την χρονολόγηση του Απολλωνίου μεταξύ 40-120 είναι οι τέσσερις λέξεις του Δ. Κάσσιου (επί του Δομιτιανού ανθήσαντα), ο οποίος μόνο ειδήμων στο θέμα δεν μπορεί να χαρακτηριστεί. Η χρονολόγηση όπως παρουσιάζεται από τον Σερ Φλίντερς Πέτρι πρέπει να είναι περισσότερο βάσιμη.
3. Τα ταξίδια
Για τα ταξίδια του Απολλωνίου η Τζιέλσκα καταλήγει:
«Έτσι, παρά τις περιγραφές και διαβεβαιώσεις του Φιλοστράτου οι οποίες συνδέουν τον Απολλώνιο με τη Ρώμη, ο τελευταίος δεν επισκέφθηκε ποτέ την πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας και δεν έφτασε στην Ισπανία. Ομοίως, δεν πήγε ποτέ στην Περσία, στην Ινδία, στην Αίγυπτο ή στην Αιθιοπία, αν και το τελευταίο ίσως να είναι πιο αληθοφανές για τον αναγνώστη ο οποίος ξέρει πού έζησε και έδρασε ο Απολλώνιος.» (σελ. 189)
Η Τζιέλσκα δεν παρουσιάζει κανένα στοιχείο για το συμπέρασμά της ενώ φαίνεται να επικρατεί κάποια σύγχυση στο μυαλό της αφού σε προηγούμενο κεφάλαιο γράφει:
«Οι μεσογειακές διαδρομές των ταξιδιών του Απολλωνίου εφευρέθηκαν από τον Φιλόστρατο. Ο ίδιος δείχνει επίσης τον Τυανέα να ταξιδεύει στην Ινδία· αυτό, ωστόσο, φαίνεται πιθανότερο για τον αναγνώστη του βιβλίου μας. Ευκολότερα μπορούμε να πιστέψουμε ότι ο Απολλώνιος έφτασε στην Περσία και στην Ινδία όταν ταξίδευε στο ανατολικό μέρος της Μικράς Ασίας και στη βόρεια Συρία παρά να δεχτούμε ότι πήγε αρκετές φορές στη Δύση, όπου δεν ήταν ιδιαιτέρως γνωστός.» (σελ. 87)
Δεν υπάρχει κανένας λογικός συνειρμός στα παραπάνω. Αν κάποιος μπορεί να ταξιδέψει ανατολικά μιας περιοχής σίγουρα μπορεί να ταξιδέψει και δυτικά, ενώ το να μην είναι ιδιαιτέρως γνωστός κάπου δεν σημαίνει και ότι δεν πήγε εκεί.
«Γνωστός μόνο σε ελάχιστες πόλεις της ελληνικής Ανατολής, ο Απολλώνιος ήταν ανύπαρκτος για ολόκληρη την Αυτοκρατορία· κανένας από τους συγχρόνους του συγγραφείς δεν τον αναφέρει.» (σελ. 189)
Οι βασικοί λόγοι είναι δύο και τους αναφέρει η ίδια η Τζιέλσκα:
«Η φιλοσοφία του δεν προκάλεσε ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Στο κάτω-κάτω, είχε απορριφθεί από τον Ευφράτη και ορισμένους επικούρειους. Τον θεωρούσαν απλό μάγο. Η φήμη του ήταν τόσο περιορισμένη ώστε δεν άξιζε να του δίνουν σημασία.» (σελ. 85)
Το σωστό είναι ότι η αιτία δεν ήταν η φήμη αλλά το γεγονός ότι οι αντίπαλοι του Απολλωνίου αποστρέφονταν τις διδασκαλίες του. Έτσι τον αγνόησαν τελείως.
Ο δεύτερος λόγος είναι φυσικά ο εξής:
«Από το δεύτερο ήμισυ του 4ου αιώνα τόσο τα Τύανα όσο και η Καππαδοκία είχαν εκχριστιανιστεί πλήρως. [...] Τότε ακριβώς πρέπει να καταστράφηκαν όλα τα είδωλα του Απολλωνίου και ίσως όλα τα έργα του μαζί με τα έργα που αναφέρονταν σε αυτόν.» (σελ. 164-165)
4. Συμπεράσματα
Το εν λόγω βιβλίο σίγουρα δεν είναι εντυπωσιακό ούτε για τον όγκο ούτε για το περιεχόμενό του. Εκπροσωπεί μια σχολή ερευνητών σύμφωνα με την οποία το έργο του Φιλοστράτου δεν είναι βιογραφία αλλά «ιστορικό μυθιστόρημα». Ο ισχυρισμός ασφαλώς δεν είναι αβάσιμος, καθότι αναμφίβολα μετά τον θάνατο του Απολλωνίου οι ιστορίες και οι παραδόσεις του εμπλουτίστηκαν με υπερβολικά, ρομαντικά και μυθολογικά στοιχεία από τους οπαδούς και τους θαυμαστές του, όπως η αναγγελία της γέννησής του από τον Πρωτέα στην έγκυο μητέρα του. Περαιτέρω δεν έχουμε τις πηγές του Φιλοστράτου για να ελέγξουμε την ακρίβεια τους και την ιστορική περίοδο που καλύπτουν. Η συγγραφέας κάνει γενικά καλή δουλειά παρουσιάζοντας, έστω και συνοπτικά, πολλές και διάφορες απόψεις για τα εκάστοτε ζητήματα. Δυστυχώς όμως δεν απουσιάζουν οι χοντροκομμένες παραποιήσεις, οι αναπόδεικτες εικασίες και η ελλιπής τεκμηρίωση.
1ον. Η Τζιελσκα ΔΕΝ γνωριζει να διαβαζει αρκετα Ελληνικα, για αυτο ερμηνευει λαθος
ΑπάντησηΔιαγραφή2ον. στην επομενη φρασι βλεπομεν την αιτια της απεχθειας της προς τον Απολλωνιο τον Τυανεα
...πρέπει να καταστράφηκαν όλα τα είδωλα του Απολλωνίου...
ΑΜΕΣΩΣ ΑΝΑΚΥΡΗΣΕΙ ΤΑ ΑΓΑΛΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΙΟΥ ειδωλα! η γρια ειναι φανατικη εβραιοχριστιανη
1. Ανοησίες. Ποιος είπε ότι πρέπει να ξέρει ελληνικά; Ας διαβάσει στα πολωνικά. Απλά είναι τα κείμενα.
Διαγραφή2. Η λέξη είδωλα είναι σαφώς άστοχη (ομολογώ ότι μου διέφυγε). Και εγώ υποψιάζομαι ότι είναι χριστιανή διότι στο βιβλίο του Παπαγεωργίου (βλέπε την ανάρτηση για το Ρεύμα των Μυθικιστών) αρνήθηκε να σχολιάσει την σχέση Απολλωνίου-Ιησού.
Η Συγγραφευς δεν ειναι κακή ιστορικος ειναι αριστη απολογητρια. Ειναι πανουργα στην διασκευη και διαστροφη στοιχειων κατα το παραγγελθεν
ΑπάντησηΔιαγραφή