O Άλδος Μανούτιος ήταν Ιταλός τυπογράφος και εκδότης ο οποίος έζησε την εποχή της Αναγέννησης. Μέρος του έργου του ήταν και η διάσωση της αρχαίας γραμματείας με την έκδοση πολλών αρχαίων Ελλήνων και Λατίνων συγγραφέων. Ανάμεσά τους ήταν και ο Φιλόστρατος, το έργο του οποίου ήταν εξαφανισμένο για περίπου μια χιλιετία. Στην έκδοση του Φιλοστράτου ο Άλδος συμπεριέλαβε έναν πρόλογο στα λατινικά απευθυνόμενος στον μοναχό Ζηνόβιο.
Παρακάτω είναι ο Πρόλογος του Άλδου με σχόλια του Ρομπ Σολάριον από το βιβλίο Apollonius of Tyana & The Shroud of Turin (Κεφ. 21) σε μετάφραση του καθηγητή Ντέιβιντ Άρμστρονγκ του Πανεπιστημίου του Τέξας.
Ήλπιζα, πολυμαθή Ζηνόβιε, ότι θα διάβαζα πολλά αντάξια γνώσεως και αριστείας στα βιβλία του Φιλοστράτου περί του Βίου Απολλωνίου Τυανέως, αλλά σίγουρα η κατάληξη ήταν πολύ διαφορετική· διότι όχι μόνον φαίνονταν όλα μυθικά και αφελή παραμύθια, αλλά και ανόητα επίσης, και τελείως άτοπα. Δεν θα μπορούσα εύκολα να πω γιατί μου κόστισε πολύ κόπο και ανία η ανάγνωσή του, αλλά τι θα μπορούσα να κάνω; Το να σταματήσω μόλις άρχισα, το θεώρησα ντροπή, διότι είχα υποσχεθεί το βιβλίο στο ακαδημαϊκό κοινό στα ελληνικά και στα λατινικά. Αφού τυπώθηκε τρις στα λατινικά, σαν ένα δηλητήριο χωρίς το αντίδοτο, και κυκλοφορούσε (διότι έλειπε το μικρό έργο του Ευσεβίου, για να το σωφρονίσει και να το αντικρούσει και να δείξει το ψεύδος του), φαίνεται ότι άξιζε τον κόπο να στείλω από το γραφείο μου τα βιβλία του Φιλοστράτου και το μικρό έργο του Ευσεβίου εναντίον τους, αμφότερα στα ελληνικά και στα λατινικά, μεταφρασμένα τόσο κομψά στα λατινικά από εσένα: έτσι ώστε αν κάποιος είχε πιεί από το δηλητήριο του Φιλοστράτου, θα είχε τον Ευσέβιο, στον οποίο, όπως μια νυφίτσα δαγκωμένη από φίδι, θα μπορούσε να καταφύγει για την θεραπεία.
[ΣΧΟΛΙΟ: Προφανώς ο ίδιος ο καλόγερος Ζανόμπι Ατσιόλο είχε αναλάβει την μετάφραση απ’ τα ελληνικά στα λατινικά του «αντιδότου στο δηλητήριο» του Ευσεβίου. Μπορούμε μόνον να κάνουμε υποθέσεις για το αν ο Ζανόμπι είχε προμηθεύσει νωρίτερα τον Άλδο με την λατινική μετάφραση του Φιλοστράτου, αλλά αυτή η εντύπωση παραμένει κατά νου. Ο συνάδελφός μου Ν. Βέργκερ πιστεύει ότι ίσως ο Έλληνας Καρδινάλιος Ιωάννης Βησσαρίων, ο οποίος το έσκαγε από την τουρκική εισβολή στην Κωνσταντινούπολη, έφερε αυτό το χειρόγραφο στην Βενετία το 1453, και από εκείνον το απέκτησε κατόπιν ο Άλδος και ανέθεσε στον Αλεμάνο Ρινουτσίνο να το μεταφράσει στα λατινικά. Ακόμη και αν είναι έτσι, ποιοι ήταν οι τρεις προηγούμενοι μεταφραστές; Προσέξτε ότι ο Άλδος λέει ότι αυτό το βιβλίο είχε μεταφραστεί «τρις» στα λατινικά χωρίς το «αντίδοτο» του Ευσεβίου. Άρα πρέπει να συνάγουμε ότι τουλάχιστον τρεις λατινικές μεταφράσεις είχαν ολοκληρωθεί μεταξύ της εποχής του Απολλιναρίου Σιδωνίου και του Πάπα Λέοντος Α΄ τον Πέμπτο Αιώνα και του Άλδου το 1500. Στάθηκε αδύνατον να προσδιοριστεί εάν ο Άλδος συμπεριέλαβε μια λατινική μετάφραση του Απολλιναρίου Σιδωνίου ανάμεσα στις τρεις παλαιότερες που μνημόνευσε. Και γιατί δεν μας είπε ο Άλδος τα ονόματα των τριών «μυστηριωδών μεταφραστών»; Τα ήξερε ή όχι; Φαίνεται σχεδόν σαν να προσπαθούσε να κρύψει κάτι απ’ τις επόμενες γενιές.]
Τώρα, ο Άγιος Τζερόμ [Ιερώνυμος] φαίνεται να πίστευε σε οκτώ βιβλία του Βίου Απολλωνίου Τυανέως του Φιλοστράτου, δεδομένου ότι στην επιστολή του προς τον ιερέα Παυλίνο περί των βιβλίων της Ιεράς Ιστορίας, λέει ότι «ο Απολλώνιος – ένας μάγος, όπως τον αποκαλούν πολλοί, ή φιλόσοφος, όπως ισχυρίζονται οι Πυθαγόρειοι, ταξίδεψε μέσω [των χωρών] του Καυκάσου, της Αλβανίας, των Σκυθών, των Μασσαγετών, έφτασε στα πλούσια βασίλεια της Ινδίας, και τελικά, έχοντας διασχίσει τον μεγάλο χείμαρρο του Φίσωνος, έφτασε στους Βραχμάνες, ώστε να ακούσει τον Ιάρχα, ο οποίος καθόταν στον χρυσό του θρόνο, και έπινε από την πηγή του Ταντάλου, συζητώντας με μερικούς μαθητές περί της φύσεως, της ηθικής, της πορείας των ημερών, και των αστέρων· και εκείθεν, μέσω των Ελαμιτών, Βαβυλωνίων, Χαλδαίων, Μήδων, Ασσυρίων, Πάρθων, Συρίων, Φοινίκων, Αράβων και Παλαιστινίων, επέστρεψε στην Αλεξάνδρεια και πήγε στην Αιθιοπία [Αβησσυνία], για να δει τους Γυμνοσοφιστές, και την περίφημη Τράπεζα του Ηλίου στην άμμο».
[ΣΧΟΛΙΟ: Στην παραπάνω σύντομη παράγραφο έχουμε τέσσερις πολύ περίεργες δηλώσεις τις οποίες ο Άλδος αποδίδει στον Άγιο Τζερόμ, ο οποίος ήκμασε περί το έτος 420 ΚΕ και έγραψε «ευμενώς» για τον Απολλώνιο. Είναι σημαντικό ότι η περίοδος του Αγίου Τζερόμ, συνέπεσε με την ζωή του Επισκόπου Νεμεσίου της Εμέσης, του Πρέσβη Απολλιναρίου Σιδωνίου της Μπορντώ - Μπουρντιγκάλα (ο οποίος ήταν νυμφευμένος με την Παπιανίλλα, κόρη του Ρωμαίου Αυτοκράτορα Αβίτου) και του Πάπα Λέοντος Α΄ (ο οποίος ζήτησε και παρέλαβε από τον Σιδώνιο μια «πραγματεία» για την ζωή του Απολλωνίου, άγνωστο αν επρόκειτο για μια πλήρη λατινική μετάφραση της βιογραφίας του Φιλοστράτου). (1) Ο Άλδος έγραψε ότι ο Ιερώνυμος «φαίνεται να πίστευε σε οκτώ βιβλία του Φιλοστράτου» για τον Απολλώνιο. Η έκδοσή μου του Χάρβαρντ περιέχει «οκτώ βιβλία», ή «οκτώ μέρη», στην πλήρη βιογραφία. Έτσι, δεν μπορώ να καταλάβω τι εννοούσε ο Άλδος. Είναι σαν να διέθετε λιγώτερα από οκτώ βιβλία του Φιλοστράτου. Αν ναι, τότε πώς έχουμε το «όγδοο βιβλίο» σήμερα, αν όχι από τον Άλδο; Και ποιο εκ των «οκτώ βιβλίων» δεν γνώριζε ο Άλδος; (2) Μετά ο Άλδος παραθέτει τους διαφόρους λαούς που επισκέφτηκε ο Απολλώνιος, συμπεριλαμβανομένων των Παλαιστινίων. Δεν αναφέρεται στην βιογραφία του Φιλοστράτου επίσκεψη του Απολλωνίου στην Παλαιστίνη. Το αντίθετο μάλιστα – βλέπε Κεφάλαιο 16. Οπότε ποιον να πιστέψουμε – τον Φιλόστρατο ή τον Ιερώνυμο; Αν ο Άλδος δεν είχε ένα εκ των βιβλίων του Φιλοστράτου που μνημόνευε ο Ιερώνυμος, τότε μήπως αυτό το βιβλίο ήταν εκείνο το τμήμα της βιογραφίας το οποίο περιέγραφε το μαρτύριο του Απολλωνίου στα χέρια των Ιουδαίων Σαδουκαίων και των Ρωμαίων λακέδων τους; Γιατί ο Ιερώνυμος, ο οποίος έζησε 200 χρόνια μετά τον Φιλόστρατο, να αναφερθεί σε μια επίσκεψη στην Παλαιστίνη όταν ο Φιλόστρατος το αρνήθηκε ρητώς; (3) Ακολούθως, ο Άλδος έγραψε ότι ο Τζερόμ είχε πει ότι ο Απολλώνιος «επέστρεψε» στην Αλεξάνδρεια. Πότε πήγε για πρώτη φορά; Αναμφισβήτητα «επέστρεψε» στην Αλεξάνδρεια όταν συνάντησε τον Βεσπασιανό το 69, και η πρώτη του παραμονή στην Αλεξάνδρεια ήταν μετά την σταύρωση το 30. Βλέπε στο Κεφάλαιο 23 για χρονολογικές λεπτομέρειες. Πάντως, τα γεγονότα ότι κατά τον Άλδο ο Τζερόμ κατέγραψε την «επιστροφή» του Απολλωνίου στην Αλεξάνδρεια μετά από ένα ταξίδι στην «Παλαιστίνη» καθώς και ότι από τον Άλδο «έλειπε» ένα τμήμα της αρχικής εκδόσεως από την οποία παρέθετε ο Τζερόμ, στέλνουν παντός είδους σήματα κινδύνου τα οποία δεν θα περίμεναν ποτέ «σκευωροί» όπως ο Επίσκοπος Ευσέβιος, οι τρεις «μυστηριώδεις μεταφραστές» και πιθανώς και ο ίδιος ο Άλδος. (4) Στην βιογραφία του Φιλοστράτου δεν αναφέρεται πουθενά η «Τράπεζα του Ηλίου» στην Αιθιοπία. Αν ο Τζερόμ ανέφερε μια «Τράπεζα του Ηλίου», τότε είναι σαφές ότι έλαβε τις πληροφορίες του από μια διαφορετική πηγή, ή μια διαφορετική εκδοχή της βιογραφίας του Φιλοστράτου από αυτήν που είχε ο Άλδος (ή το Χάρβαρντ!) με αποτέλεσμα αυτά τα σχόλια από τον Άλδο. Κατά την άποψη του Νίκολας Βέργκερ και εμού, η «Τράπεζα του Ηλίου» ήταν μια λογοτεχνική ανάμνηση ή συμβολισμός του «Σμαραγδένιου Πίνακα του Ερμή», γνωστού αργότερα στους Καθολικούς Σταυροφόρους ως «Η Φιλοσοφική Λίθος». Αυτή η έρευνα είναι εν εξελίξει.]
Δεδομένου ότι με αυτά τα λόγια ο Άγιος Τζερόμ φαίνεται να πιστεύει τα γραπτά του Φιλοστράτου, νομίζω ότι δεν διάβασε ούτε το έργο του Ιεροκλή, στο οποίο από τις ασημαντότητες του Φιλοστράτου τολμά να συγκρίνει τον Απολλώνιο με τον Ιησού Χριστό, τον Σωτήρα του ανθρωπίνου γένους, ούτε την Απολογία του Ευσεβίου, και πράγματι δεν διάβασε με προσοχή τα οκτώ βιβλία του Φιλοστράτου περί του Βίου του Απολλωνίου. Διότι αυτός ο ενθουσιώδης υπερασπιστής του Χριστιανισμού δεν θα μπορούσε ποτέ να αντισταθεί στο να καταφερθεί εναντίον, πόσο μάλλον να μην γράψει εναντίον, του έργου του Ιεροκλή, ή τουλάχιστον στην επιστολή προς τον Παυλίνο, ή κάπου στα έργα του, να αναφέρει τις προσπάθειές του. Σίγουρα δεν έχω διαβάσει κάτι τέτοιο στον Τζερόμ, ούτε έχω ακούσει για κάποιον που να το έχει κάνει, αν και έχω ρωτήσει πολλούς μελετητές του Τζερόμ.
[ΣΧΟΛΙΟ: Αυτή είναι μια πολύ συναρπαστική δήλωση του Άλδου! Γιατί ο Άγιος Τζερόμ δεν είχε διαβάσει προφανώς τον Ιεροκλή; Ο Τζερόμ ήκμασε μόνον 120 χρόνια μετά την έκδοση του Φιλαλήθη. Σίγουρα υπήρχαν ακόμη αντίτυπα. Ή μήπως κάηκαν όλα αυτά τα βιβλία στις πυρκαγιές που έβαλαν οι πιστοί στον Θεοδόσιο στρατιώτες όταν περίπου γεννήθηκε ο Τζερόμ; Και ο Άλδος εδώ δεν αναφέρει καν τον Μοιραγένη ή τον Μάξιμο από τις Αιγές. Ο Άλδος φαίνεται να υπονοεί ότι το βιβλίο του Ιεροκλή ήταν μόνον ένα «παραπροϊόν» της βιογραφίας του Φιλοστράτου. Ανέκαθεν είχα την αίσθηση ότι το βιβλίο του Ιεροκλή είχε βασιστεί σε πολλά περισσότερα από τις «ασημαντότητες» του Φιλοστράτου. Έτσι, μπορούμε να βγάλουμε ένα από τα δύο συμπεράσματα: (1) Ο Άλδος λανθασμένα θεώρησε ότι ο ίδιος ο Φιλόστρατος ετοίμασε την βιογραφία του με την πρόθεση να συγκρίνει τον Απολλώνιο με τον «Ιησού», κάτι που δεν έκανε· ή (2) Ο Άλδος γνώριζε κάποιες πρόσθετες «επικίνδυνες» ή ενδεχομένως «αιρετικές» πληροφορίες σχετικώς με την σύνδεση του Απολλωνίου με τον «Ιησού» και σκοπίμως τις απέκρυψε, οδηγώντας σ’ αυτήν την κατά τ’ άλλα ανεξήγητη σύγχυση στο κείμενό του.]
Επίσης, όταν μιλάει για τον θρόνο του Ιάρχα, λέει ότι ήταν χρυσός, ενώ ο Φιλόστρατος λέει ότι ήταν από σκούρο χαλκό διακοσμημένος με μικρές χρυσές εικόνες με αυτά τα λόγια: <<Τώρα ο Ιάρχας κάθισε σ’ έναν υψηλό θρόνο από μαύρο μπρούντζο, διακοσμημένο με χρυσές εικόνες, ενώ οι θρόνοι των άλλων ήταν από χαλκό, ακόσμητοι και λιγώτερο ψηλοί. Διότι κάθονταν γύρω από τον Ιάρχα.>> Επίσης λέει ότι ο Απολλώνιος πήγε στην Αιθιοπία, για να δει τους Γυμνοσοφιστές, καθώς και την διάσημη Τράπεζα του Ηλίου στην άμμο. Αλλά ο Φιλόστρατος δεν λέει τίποτα για κάποια Τράπεζα του Ηλίου, ούτε ισχυρίζεται ότι ο Απολλώνιος είδε κάτι άξιο αναφοράς στην Αιθιοπία, εκτός απ’ το άγαλμα του Μέμνονος, γιού της Ηούς, για το οποίο γράφει: <<Το άγαλμα, χωρίς γένια ακόμα [δηλ. νεαρός, χωρίς γένια], είναι στραμμένο προς τον Ήλιο, και είναι από μαύρη πέτρα, τα πόδια είναι μαζί κατά τον τρόπο της γλυπτικής της εποχής του Δαιδάλου, τα χέρια του είναι ευθεία στην καρέκλα του. Κάθεται εκεί όπως κάποιος που θέλει να σηκωθεί, λένε, και <<4-5 αμετάφραστες ελληνικές λέξεις>> η πρόθεση των ματιών και του στόματός του είναι σαν να ετοιμάζεται να μιλήσει· και λένε ότι το θαύμαζαν λιγώτερο άλλες φορές, διότι φαινόταν να μην κάνει τίποτα· αλλά όταν οι ακτίνες του ήλιου το άγγιζαν, όπως γινόταν στην ανατολή, δεν μπορούσαν να κρύψουν τον θαυμασμό τους, διότι την στιγμή που οι ακτίνες του ήλιου άγγιζαν το στόμα του, μιλούσε, και τα μάτια του φαίνονταν να φωτίζουν όπως εκείνα των ανθρώπων και μετά, λένε, κατάλαβαν ότι φαινόταν να στέκεται όρθιο για τον Ήλιο, όπως σηκώνονται οι άνδρες για να λατρεύσουν έναν Θεό.>> Δηλαδή, αν διαβάζουν κάποιοι που δεν ξέρουν ελληνικά, ας καταλάβουν. [Το ίδιο ακολουθεί στα λατινικά. Ντ. A.]
[ΣΧΟΛΙΟ: Στην μετάφραση Κόνυμπερ του Χάρβαρντ, η περιγραφή αυτή έχει ως εξής, τουλάχιστον για τους «Γυμνούς Σοφούς»: «Τα μάτια τους φαίνονταν να ξεχωρίζουν και να λάμπουν στο φως, όπως εκείνων που τους αρέσει να λιάζονται». Το μόνο λογικό συμπέρασμα που μπορεί να βγει από αυτές τις παρατηρήσεις του Άλδου είναι ότι ο Τζερόμ/Ιερώνυμος είχε διαβάσει μια διαφορετική εκδοχή του Φιλοστράτου από εκείνη που έλαβε και εξέδωσε ο Άλδος. Ο Άλδος ήταν σαφώς και ειλικρινώς προβληματισμένος από κάποια γραφόμενα του Τζερόμ. Όσο για το χρώμα του θρόνου του Ιάρχα, ο Άλδος στρεψοδικεί. Το «Χάλκινο» και το «χρυσό» μπερδεύονται εύκολα όταν χρησιμοποιούνται ως «περιγραφικά χρώματα» αντί να αναφέρονται στο πραγματικό υλικό από το οποίο έχει φτιαχτεί ο θρόνος. Και ναι, ο Άλδος είχε δίκιο λέγοντας ότι ο Φιλόστρατος δεν ανέφερε την «Τράπεζα του Ηλίου» στην Αιθιοπία.]
Γι’ αυτό το άγαλμα, ο Ιουβενάλης λέει στην 15η Σάτιρα του, «Όπου οι μαγικές χορδές αντηχούν από τον Μέμνονα χωρίζονται στα δύο». Επίσης το αναφέρουν ο Πλίνιος και ο Στράβων. Τώρα, δεδομένου ότι πολλοί πήγαν να δουν αυτό το πολύ διάσημο άγαλμα, ο Φιλόστρατος μάς λέει ότι πήγε και ο Απολλώνιος· αλλά δεν αναφέρει ποτέ την Τράπεζα του Ηλίου· όμως ο Σολίνος [στο] κεφάλαιο 40, λέει ότι ήταν στην Αιθιοπία: «Υπάρχει ένα μέρος ανάμεσά τους, η Τράπεζα του Ηλίου, πάντοτε γεμάτη με πλούσια συμπόσια, όπου ο καθένας τρώει αδιακρίτως, γιατί λένε ότι η τράπεζα αναπληρώνεται από την θεότητα». Επίσης, [έγραψε] ο Ηρόδοτος, στο τρίτο βιβλίο που ονομάζεται Θάλεια: <<Λένε ότι υπάρχει μια Τράπεζα του Ηλίου, ως εξής: έξω από την πόλη, υπάρχει ένα χωράφι γεμάτο μαγειρεμένο κρέας απ’ όλα τα τετράποδα, όπου, λένε, οι άρχοντες κάθε πόλης φέρνουν το κρέας το βράδυ· και την ημέρα, όποιος θέλει μπορεί να έρθει και να φάει από αυτό το κρέας, και οι κάτοικοι πιστεύουν ότι η ίδια η Γη παράγει αυτό το φαγητό κάθε φορά· και έτσι λέγεται πως είναι η «Τράπεζα του Ηλίου» όπως την αποκαλούν.>>
[ΣΧΟΛΙΟ: Όταν ζούσα στην Αβησσυνία (βλέπε Κεφάλαιο 17), διερεύνησα την τοπική μαγεία και τις δεισιδαιμονίες. Ήμουν καθηγητής φυσικής σε γυμνάσιο, και συζητούσα αυτά τα θέματα επί μακρόν στην τάξη με τους μαθητές μου. Έχω ακούσει πολλές ιστορίες από ανθρώπους σε ολόκληρη την χώρα, και έχω προσωπικά επισκεφθεί τα ίδια μέρη τα οποία λογικώς επισκέφθηκαν ο Απολλώνιος και ο Δάμις. Ουδέποτε άκουσα κάποιον να διηγείται έναν θρύλο γι’ αυτήν την «Τράπεζα του Ηλίου», αλλά προφανώς την είχαν αναφέρει άλλοι ταξιδιώτες και συγγραφείς, όχι μόνον ο Άγιος Τζερόμ. Και από την περιγραφή που δίνεται εδώ, σίγουρα δεν φαίνεται ίδια με τον «Σμαραγδένιο Πίνακα» ή την «Φιλοσοφική Λίθο». Αν σχετίζεται με την ζωή του Απολλωνίου είναι άγνωστο. Επίσης, ο «Καύκασος» σε παλαιότερες εποχές συχνά προσδιόριζε όλα τα βουνά ανατολικά της Μαύρης Θάλασσας προς τα νότια της Κασπίας Θάλασσας και κατά μήκος του Ιράν και του Αφγανιστάν (μαζί θεωρούνται η αρχαία Περσία), μέχρι την Ινδία και το Θιβέτ. Έτσι, ο «Καύκασος» θα εκτεινόταν από το σημερινό όρος του Καυκάσου μέχρι τα υψίπεδα του Νεπάλ και του Θιβέτ, όπου τα βουνά έγιναν γνωστά ως Ιμαλάια.]
Νομίζω ότι αυτό ο Τζερόμ το διάβασε στον Ηρόδοτο και μπέρδεψε κατά λάθος το ένα με το άλλο, εννοώ την Τράπεζα του Ηλίου με το Άγαλμα του Μέμνονος. Επίσης νομίζω, αντί για τον Ινδό ποταμό έγραψε Φίσων, όταν λέει ότι «τελικά, έχοντας διασχίσει τον μεγάλο χείμαρρο του Φίσωνος, ήρθε [ο Απολλώνιος] στους Βραχμάνες», διότι ο Φιλόστρατος δεν αναφέρει τον Φίσωνα, αλλά τους Τίγρη, Ευφράτη, Κοφίνο, Ινδό, Υδραώτη και Υπάση, τους οποίους βρίσκουμε στο κείμενο πριν αυτός [ο Απολλώνιος] πάει στους Βραχμάνες, και ο Ινδός είναι ο πλατύτερος εξ αυτών. Ο Φιλόστρατος λέει, <<Κι έτσι διέσχισαν τον Ινδό, περίπου σαράντα στάδια, διότι τόση είναι η πλεύσιμη έκτασή του, περί δε του ποταμού γράφουν τα εξής: ο Ινδός αρχίζει από τον Καύκασο, είναι ο μεγαλύτερος απ’ όλους τους ποταμούς που ρέουν στην Ασία και στην διαδρομή δέχεται τα νερά πολλών πλωτών ποταμών.>> Αυτό δεν ήταν το τελευταίο ποτάμι που πέρασε ο Απολλώνιος πριν έρθει στους Βραχμάνες, διότι αυτό ήταν ο Υδραώτης, καθότι ο Φιλόστρατος λέει ότι έφτασε στον Υπάση· ούτε τον πέρασε, διότι ταξίδεψε μέσω αυτού. Παρ’ όλα αυτά, ο Ινδός είναι ο μεγαλύτερος όλων των ποταμών [στους οποίους] ταξίδεψε. Επειδή ο Φιλόστρατος μας λέει ότι οι λαοί γύρω απ’ τον Ινδό λέγονται «Ινδοί» (όπως λέει ο Στέφανος: <<Ινδός ποταμός, εκ του οποίου ‘Ινδοί’>>), φαίνεται πιο πιθανό ο Ινδός να είναι αυτός ο «πλατύς ποταμός Φίσων» αντί ο Υδραώτης ή κάποιος άλλος.
Το να έγραψε ο Τζερόμ Φίσων αντί Ινδός, επειδή οι Εβραίοι αποκαλούν τον Ινδό «Φίσων», μου φαίνεται απίθανο, διότι ο Ινδός πηγάζει από τον Καύκασο και ο Φίσων απ’ τους κήπους της απόλαυσης που στα ελληνικά ονομάζονται <<Επίγειος Παράδεισος>> · και διότι ο ίδιος στα σχόλιά του στην Γένεση εκεί που λέει «ένας εξ αυτών λέγεται Φίσων», λέει [ο Τζερόμ], «οι άνθρωποι θεωρούν ότι αυτός είναι ο Γάγγης, ποταμός της Ινδίας». Αλλά να θεώρησε ότι ήταν ο Γάγγης είναι αδύνατον, διότι όπως λέγεται ο Απολλώνιος ουδέποτε διέσχισε τον Γάγγη. Επίσης, του φαίνεται παράλογο να χρησιμοποίησε την εβραϊκή γλώσσα, αντί της ελληνικής, ιδίως γράφοντας σ’ έναν Λατίνο. Έτσι νομίζω ότι αυτό το έκανε κατά λάθος και τον ανέφερε ακουσίως, αφού λίγο τον ένοιαζαν τέτοια πράγματα, όπως λέει στα σχόλιά του στον Δανιήλ· γιατί συχνά μισοξεχνάμε όταν παραθέτουμε από μνήμης από την λαϊκή λογοτεχνία, και παραθέτουμε πράγματα τα οποία έχουμε ξεχάσει, όχι επίτηδες αλλά εξ ανάγκης, όπως λέμε· ούτε είναι έκπληξη ότι θα μπορούσε να κάνει ένα τέτοιο λάθος ο Τζερόμ· διότι ήταν [μόνον] ένας άνθρωπος, και [ήταν] μονίμως πολύ απασχολημένος μεταφράζοντας και συνθέτοντας ιερή λογοτεχνία. Μεταξύ άλλων, διαβάζουμε ότι ο M. Tούλλιους Κικέρων έκανε το ίδιο [πράγμα], όπως μαρτυρεί ο Γέλλιος στις Αττικές Νύχτες· και ο Πολιτιανός στα Ποικίλα· ο ίδιος το αποκαλεί στις Επιστολές προς τον Αττικό ένα <<μνημονικόν ἀμάρτημα>>, ή λάθος της μνήμης.
Τώρα, αν κάποιος ενίσταται ότι ο Τζερόμ μπορεί να βρήκε σε άλλους που έγραψαν για τον Απολλώνιο, ότι επισκέφτηκε την Αιθιοπία και είδε την Τράπεζα του Ηλίου στην άμμο, θα αρνηθώ ότι το διάβασε αυτό, διότι ο Φιλόστρατος συγκέντρωσε όλα τα έργα που γνώριζε περί του Απολλωνίου σε ένα, όπως λέει ο Ευσέβιος στην πραγματεία του για το βιβλίο του Ιεροκλή: <<Ο Δάμις που πέρασε τόσο μεγάλο μέρος της ζωής του με τον Απολλώνιο ήταν από την Ασσυρία, όπου για πρώτη φορά, στην πατρίδα του, τον συνάντησε· και έγραψε μια διήγηση της σχέσης του με το εν λόγω άτομο από εκείνη την στιγμή. Ο Μάξιμος έγραψε μια αρκετά σύντομη περιγραφή ενός μέρους της σταδιοδρομίας του. Όμως ο Φιλόστρατος ο Αθηναίος, λέει ότι συγκέντρωσε όλες τις αφηγήσεις που κυκλοφορούσαν σε ένα [βιβλίο], χρησιμοποιώντας τόσο το βιβλίο του Μαξίμου όσο και του Δάμιδος αλλά και άλλων συγγραφέων· έτσι κατέγραψε την πιο ολοκληρωμένη ιστορία της ζωής [του Απολλωνίου], από την γέννηση [του] μέχρι τον θάνατο.>> Και ο ίδιος ο Φιλόστρατος λέει στην αρχή του πρώτου του βιβλίου, <<Διάβασα το βιβλίο του Μάξιμου του Αιγιέα και τις διαθήκες που γράφτηκαν από τον Απολλώνιο από τις οποίες μπορεί κανείς να διαπιστώσει πόσο εμπνευσμένος φιλόσοφος έγινε· δεν πρέπει όμως να δίνεται προσοχή στον Μοιραγένη ο οποίος έγραψε τέσσερα βιβλία κατά του Απολλωνίου, αλλά αγνοούσε πολλά πράγματα σχετικώς μ’ αυτόν.>> «Το πώς συνδύασα αυτές τις διάσπαρτες περιγραφές, και φρόντισα για την σύνθεσή τους, το είπα.» [Φιλόστρατος 1.3]
[ΣΧΟΛΙΟ: Κατ’ αρχάς, ο Άλδος περιγράφοντας το βιβλίο του Μοιραγένη χρησιμοποίησε την λέξη «κατά» Απολλωνίου, η οποία, στην πραγματικότητα, ήταν «pro» όχι «contra» Απολλωνίου. Αλλά στο λατινικό κείμενο ο Άλδος χρησιμοποίησε την λέξη «contra» επομένως αυτή είναι μια κυριολεκτική μετάφραση στα αγγλικά. Παρατήρησα αμέσως αυτήν την «ανωμαλία» όταν διάβαζα την μετάφραση του Καθηγητή Άρμστρονγκ. Ωστόσο, δεδομένου ότι ο Άλδος παρέθετε απ’ ευθείας από τον Φιλόστρατο στα ελληνικά για την λατινική του μετάφραση, μπόρεσα να συμβουλευτώ την πρωτότυπη ελληνική έκδοση του Χάρβαρντ για σύγκριση. Ο Φιλόστρατος χρησιμοποίησε την ελληνική λέξη «ἐς» στην φράση αυτή: «ἐς Ἀπολλώνιον». Επικοινώνησα με τον συνεργάτη μου Αλέξη Μπάση στην Αθήνα και με πληροφόρησε ότι το «ἐς» μπορεί να μεταφραστεί ως «περί» ή «προς» ή «για» αλλά ποτέ «κατά». Οπότε, γιατί ο Άλδος δεν χρησιμοποίησε την λατινική λέξη «de», η οποία σημαίνει «σχετικώς» ή «περί», αντί για την λέξη «contra»; Ήταν μια σκόπιμη πράξη δόλου ή ένα ειλικρινές λάθος του Άλδου; Και εδώ συναντάμε και πάλι μια ιδέα που με προβληματίζει από τότε που άρχισα να διερευνώ την ζωή του Απολλωνίου. «Υποτίθεται» ότι το βιβλίο του Μοιραγένη περιείχε όλες τις πρώιμες μαρτυρίες από την εποχή του Απολλωνίου, σύγχρονες με τον «γιο» του Απολλωνίου Αλέξανδρο Πηλοπλάτωνα. Στην πραγματικότητα, οι ζωές αυτών (όπως και οι ζωές των Αλεξάνδρου Παφλαγόνα του Αβωνοτείχους και Απουλήιου της Mαδαύρας – βλέπε Κεφάλαια 7 & 23) καλύπτουν τα έτη από τον θάνατο του Απολλωνίου μέχρι τους προδυναστικούς Σεβήρους και τον Φλάβιο Φιλόστρατο. Ο Μοιραγένης «φέρεται» να δήλωσε κατηγορηματικώς ότι «ο Ιησούς Χριστός» ήταν «μύθος» βασισμένος στην ζωή του Απολλωνίου. Δυστυχώς, αλλά όχι περιέργως, το βιβλίο του Μοιραγένη «χάθηκε», όπως και τόσα άλλα πολύτιμα κείμενα των τριών πρώτων αιώνων της Κοινής Εποχής.
Στις παραγράφους που ακολουθούν βρίσκουμε μια κάποιου είδους εξήγηση ως προς το γιατί ο Άλδος ήταν τόσο «ρητορικός» και «σκεπτικός» γι’ αυτές τις διαφορετικές λεπτομέρειες μεταξύ Φιλοστράτου και Αγίου Τζερόμ. Η ειρωνεία για τον Άλδο, του οποίου «τα οστά μπορεί να τρίζουν στον άγνωστο τάφο του» για άλλους λόγους πλην της εφεύρεσης του χαρτόδετου βιβλίου, είναι ότι παρέχοντας όλα αυτά τα σχόλια για τον Άγιο Τζερόμ, για να μην αναφέρουμε την έκδοση του «αντιδότου στο δηλητήριο» του Ευσεβίου, απέκρυψε την «μέθοδο συγκαλύψεώς» του (αν μπορεί να ονομαστεί έτσι) με αυτές τις εσωτερικές ανωμαλίες, τις οποίες επεσήμανα εδώ. Αλλά για να κάνω τον «Δικηγόρο του Διαβόλου», ο Άλδος ίσως να μην είχε άλλη επιλογή απ’ το να κάνει παρατηρήσεις όπως αυτές, καθότι πολλοί από τους στενούς του φίλους και εμπίστους συμβούλους συνδέονταν με την Ιταλική Καθολική Αριστοκρατία, όπως η Λουκρητία Βοργία η οποία ήταν κόρη του Ροδρίγο Βοργία, του μετέπειτα Πάπα Αλεξάνδρου ΣΤ΄. Τα λεφτά μιλούσαν τότε, όπως και σήμερα. Αν υπήρχε χρηματοδότηση της Aldine Press από το Βατικανό ή απ’ τον τοπικό Βενετό Καθολικό (όπως ο Καρδινάλιος Βησσαρίων και ο Γκριμάνι), τότε ο Άλδος ίσως να μην είχε πλήρη ελευθερία να δημοσιεύσει τέτοιες αμφιλεγόμενες ιδέες. Σίγουρα θα υπάρχουν κάπου επίσημα έγγραφα στα σημερινά ιταλικά αρχεία για οποιεσδήποτε «συμφωνίες» χρειάστηκε ίσως να κάνει ο Άλδος χάριν της επιτυχίας της τυπογραφικής του εταιρείας. Τουλάχιστον δεν υπήρξαν άλλες πυρπολήσεις βιβλιοθηκών από Καθολικούς την τελευταία μισή χιλιετία, για το οποίο μπορούμε να είμαστε ευγνώμονες.]
Αλλά γιατί είπα τόσα πολλά περί αυτών τα οποία καταγράφει ο Τζερόμ για τον Απολλώνιο; Προκειμένου, εάν κάποιος τα πιστεύει λόγω του Βίου Απολλωνίου του Φιλοστράτου, να πάψει να πιστεύει. Ή μάλλον να πιστεύει ότι ο Φιλόστρατος ήταν ψεύτης και ο Ιεροκλής ανόητος, και ο Απολλώνιος ένας κενός τσαρλατάνος· και παρόμοιος με αυτούς που, στις αγορές και στις πλατείες, μαζεύουν το πλήθος, και εξαπατούν τον όχλο των απλών ανθρώπων, ανεβαίνουν σε σκαμνιά ή ξύλινες εξέδρες και κερδίζουν την ζωή τους φλυαρώντας· και ο Δάμις, πρωτοπαλλήκαρο του Απολλωνίου, είχε τον ρόλο του μισθωμένου νεαρού που ανεβαίνει σ’ ένα σκαμνί ή τρίποδο τραπέζι ανάμεσα στο [τοπικό] πλήθος για ν’ απαντάει στον αγύρτη δάσκαλό του.
[ΣΧΟΛΙΟ: Αυτό είναι ξεκάθαρη, σκέτη παραπληροφόρηση και ο Άλδος το ήξερε. Ο Άλδος δεν ήταν τόσο βλάκας. Είχε άνευ αμφιβολίας, τους δικούς του ιδιωτικούς και προσωπικούς σκοπούς.]
Ο Λακτάντιος λέει ότι ο Απολλώνιος ήταν μάγος, αλλά ψέγει και τον Ιεροκλή [τόσο] με πολλά άλλα λόγια, αλλά κυρίως με αυτά: «Όταν ξεφούρνισε αυτές τις ασυναρτησίες της αγνοίας του, όταν είχε προσπαθήσει να εξαλείψει εντελώς την αλήθεια, τόλμησε να αποκαλέσει το αισχρό και βλάσφημο βιβλίο του φιλαλήθης, δηλαδή «φίλος της αλήθειας». Ω τυφλή καρδιά, ω νου, όπως λένε, πιο μαύρα από το Κιμμερικό σκοτάδι! Ίσως να ήταν μαθητής του Αναξαγόρα, ο οποίος αντί για μελάνι χρησιμοποιούσε χιόνι! Και είναι η ίδια τύφλωση, που δίνει στην αλήθεια το όνομα του ψεύδους, και στο ψεύδος το όνομα της αλήθειας. Ναι, αυτός ο πονηρός άνθρωπος προσπάθησε να καλύψει τον λύκο κάτω από την προβιά, ώστε να μπορεί να ξεγελάσει τον αναγνώστη με τον ενδιαφέροντα τίτλο του. Ή ας πούμε ότι το έκανες αυτό λόγω παραφροσύνης, όχι κακίας· [έτσι] τι είδους αλήθεια μας έφερες επιτέλους, εκτός του ότι, προσπαθώντας ν’ αποδείξεις ότι υπάρχουν θεοί, στο τέλος κατέστρεψες τους ίδιους θεούς; Διότι συνθέτοντας τους επαίνους του ανωτέρου Θεού, τον οποίο αποκαλείς βασιλιά, μέγα δημιουργό όλων των πραγμάτων, κρήνη των θεών, γονέα όλων των πραγμάτων, τροφό όλων των πραγμάτων που ζουν, πήρες το βασίλειο από τον Δία σου, τον καθαίρεσες από την κορυφής της εξουσίας, και τον έκανες έναν απλό υπηρέτη; Και έτσι ο ίδιος σου ο επίλογος σε κατηγορεί για ανοησία, ματαιοδοξία, σφάλμα: λες ότι υπάρχουν θεοί και όμως τους υποτάσσεις και υποδουλώνεις στον ίδιο Θεό του οποίου την θρησκεία προσπαθείς ν’ αποτρέψεις.» Ούτως, Λακτάντιος.
[ΣΧΟΛΙΟ: Ο Λακτάντιος δείχνει σαφώς αυτό που ο Ιεροκλής προσπαθούσε να διευκρινίσει. Τον δεύτερο και τον τρίτο αιώνα ΚΕ, αναπτύχθηκαν δύο αντικρουόμενες σχολές φιλοσοφικής σκέψης στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία: αυτοί που ήθελαν να διατηρήσουν το παραδοσιακό ελληνορωμαϊκό πάνθεον εναντίον εκείνων οι οποίοι ήθελαν ν’ αντικαταστήσουν τον «παγανιστικό πολυθεϊσμό» με τον Εβραίο «Κύριο Ιησού Χριστό» και τον μεμψίμοιρο Χριστιανισμό, σε αντίθεση με την «καθαρή επιστήμη»· όπως προαναφέρθηκε, δυστυχώς συνεχίζει να υπάρχει αυτή η ανόητη αντιπαράθεση στην Αμερική: Εξέλιξη εναντίον Δημιουργισμού. Σαν να ακούς έναν «σπασμένο δίσκο» από τον ένα οπισθοδρομικό φονταμενταλιστικό αιώνα μέχρι τον άλλο, διαρκείας χιλιάδων ετών. Αρκετά πια, δεν συμφωνείτε; Αλλά γι’ άλλη μια φορά, χωρίς να σκέφτεται το μέλλον, ο Άλδος μας παραχώρησε άθελά του ένα ζωτικό στοιχείο ώστε να κατανοήσουμε πλήρως την αποσιώπηση των πληροφοριών για τον Απολλώνιο και τους «παγανιστές» Γνωστικούς από το Καθολικό Βατικανό και τις ιερατικές παιδόφιλες μαριονέτες του, οι οποίοι από τις έκλυτες μέρες του Κωνσταντίνου ήταν αποφασισμένοι να μας υποβαθμίσουν όλους, από την Βασίλισσα της Αγγλίας μέχρι τον Βλάκα του Χωριού, στον ίδιο κενό χαμηλό κοινό παρονομαστή του ψευδο-πνευματισμού και του αντι-διανοουμενισμού, στην διαρκή φιλοσοφική δουλεία με τα Ευαγγέλια του «Κυρίου Ιησού Χριστού»! Το ίδιο ισχύει για τις περισσότερες θρησκείες.
Όπως ο διεθνής, αυτοαποκαλούμενος «Ερμητιστής» Ντάριο Ντάλας Σόμερ απ’ το Σαντιάγκο της Χιλής (Τζων Μπέινς), έχει παρατηρήσει ρητορικώς στο επίμαχο βιβλίο του The Stellar Man, «Αν και ο κόσμος έχει προοδεύσει από μια βάρβαρη κατάσταση στον πολιτισμό στην πορεία της ιστορίας, ο άγριος σάπιενς είναι σήμερα τόσο πρωτόγονος κατά βάση όσο και στο μακρινό παρελθόν, καλυμμένος μόνον με στρώματα πολιτιστικού και παιδαγωγικού βερνικιού.»]
Η κούραση από την ανάγνωση του Φιλοστράτου αυξήθηκε εξ αιτίας της μετάφρασης [του Αλεμάνο Ρινουτσίνο], η οποία όχι μόνον είναι βάρβαρη σε κάποια σημεία, αλλά και ανακριβής. Επειδή (εισαγωγική φράση), «Οι οπαδοί του Πυθαγόρα λένε αυτήν την ιστορία γι’ αυτόν, ότι δεν ήταν Ίωνας, αλλά ότι κάποτε στην Τροία, είχε υπάρξει ως Εύφορβος»: ο μεταφραστής το αποδίδει ως «όποιος επαινεί [τον] Σάμιο Πυθαγόρα, λέει ότι πριν [από την τωρινή ενσάρκωση/ζωή του], γεννήθηκε Ίωνας, ήταν ο Τρώας Εύφορβος», ενώ θα έπρεπε να πούμε αυτό, ή κάτι σαν αυτό, «αυτοί που επαινούν τον Σάμιο Πυθαγόρα, λένε [ότι] εκείνος [ο Απολλώνιος] δεν ήταν Ίωνας, αλλά ο Τρώας Εύφορβος». Διότι << όντα Φ. αντί του ον>> είναι το νόημα του Φιλοστράτου. Λίγο μετά, [ο Ρινουτσίνο] μεταφράζει «και τον τιμούσαν ως απεσταλμένο του Διός, αλλά επέβαλλαν από σεβασμό στον θείο του χαρακτήρα, μια τελετουργική σιωπή στον εαυτό τους», αφού «τον τιμούσαν για όλα σαν να είχε γεννηθεί από τον Δία, και πίστευαν ότι η σιωπή που τους επέβαλλε προερχόταν από τους θεούς». Αλλά αυτό που [πράγματι] εννοεί είναι ότι «τον τιμούσαν ως αγγελιαφόρο του Διός, και τηρούσαν την σιωπή επειδή ήταν θείου χαρακτήρα».
[Σημείωση Μεταφραστή: «Και το σιωπάν λόγος» μεταφράζεται ως «και πιστεύουν ότι η αιτία της σιωπής επινοήθηκε από εκείνον» αν και πρέπει να το μεταφράσεις ως «η σιωπή είναι μια μορφή λόγου». Στην ίδια σελίδα το ούτε διακειμένης προς τους ανθρώπους μεταφράζεται ως «χωρίς να λένε αυτά που λένε με τρόπους προσαρμοσμένους στις εποχές και τους τόπους», αν και σημαίνει «επειδή ήταν καλοπροαίρετα διακείμενοι προς τα ανθρώπινα όντα». Στην 4η σελίδα το «Θα δώσω επομένως ζυμωτό ψωμί και καρπούς φοινικιάς, σαν κεχριμπάρι και μεγάλου μεγέθους» [Loeb, σελ. 62, 1.21] το μεταφράζει ως «θα δώσω επομένως ζυμωτό ψωμί και κόκκινα καρύδια θαυμαστού μεγέθους», ενώ σημαίνει «ζυμωτό ψωμί και τεράστιους κεχριμπαρένιους καρπούς φοινικιάς». Στην σελίδα έξι, λείπουν πολλά που προσέθεσα και μετέφρασα, μεταξύ αυτών το επίγραμμα για τους Εριτρέους [Loeb, σελ. 72]. Και πάλι στην 16η [σελίδα], στον πρώτο στίχο καί τουτ’ ἴσως ἦν τῷ μελαμπύγου τύχειν, λέει «είναι τόσο γλυκό, σαν να πετύχαμε μια πηγή γλυκού νερού», ενώ είναι κάτι σαν αυτό, «και ίσως λοιπόν ήταν αυτό, να τύχουμε στον μαυρόκωλο», δηλαδή στον Ηρακλή. Είναι παροιμία: «Να τύχεις σε μαυρόκωλο». (δηλ. «Είθε να τα βρεις μπαστούνια») Ντ. Α.]
Γι’ αυτήν την λέξη η Σούδα λέει, οι Μελάμπυγοι ήταν δύο ματαιόδοξα αγόρια, γιοι της Λίμνης· και η μητέρα τους εξ αιτίας της θηλυπρεπούς ασωτίας τους, τους προειδοποίησε να μην τα βάλουν ποτέ με άνδρα με τριχωτά οπίσθια. Τα έβαλαν λοιπόν με τον Ηρακλή, και βρέθηκαν δεμένοι στο κοντάρι του. Τότε, βλέποντάς τους να γελούν και να σκύβουν, είπαν, «Μας είχε πει η μητέρα μας, ότι επρόκειτο να συναντήσουμε κάποιον με τριχωτά οπίσθια», και ο Ηρακλής έσκασε στα γέλια και τους ελευθέρωσε από τις αλυσίδες τους, διότι εκείνοι [ο Ηρακλής και άλλοι άντρες με τριχωτά οπίσθια] «κορόιδευαν τους άντρες με λευκά οπίσθια ως γυναικωτούς».
Αν και ίσως το μελάμπυγοι ἐγένοντο πέρπεροι λίμνης υἱοί, θα στοιχημάτιζα ότι έχει γραφτεί λάθος αντί του δύο τινές ἀδελφοί ἐγένοντο Κέρκωπες, Σεμνονίδος υἱοί· διότι στο λήμμα Κέρκωπες, η Σούδα γράφει, «Υπήρχαν δύο αδέλφια, οι Κέρκωπες [Κέκροψ], οι οποίοι είχαν διαπράξει κάθε έγκλημα στην Γη. Και τους έλεγαν Κέρκωπες λόγω των κακών πράξεών τους, κι ο ένας λεγόταν Πάσσαλος κι ο άλλος Άκμων. Η μητέρα τους Σεμνονίς, βλέποντας αυτά, τους προειδοποίησε να μην μπλέξουν ποτέ με μαυρόκωλο, δηλαδή τον Ηρακλή».
Επίσης, στην συλλογή των ιστοριών στα έργα του Γρηγορίου λέει, «Οι Κέρκωπες ήταν δύο αδέλφια, οι οποίοι είχαν διαπράξει κάθε έγκλημα στην Γη· και όπως διηγείται ο σχολιαστής Δίος, ο ένας λεγόταν Πάσσαλος και ο άλλος Άκμων· και όταν η μητέρα τους η Σεμνονίς έμαθε για τα σοβαρά τους εγκλήματα, τους προειδοποίησε να μην μπλέξουν με μαυρόκωλο. Και όταν βρήκαν τον Ηρακλή να κοιμάται κάτω από ένα δέντρο στο οποίο στηρίζονταν τα όπλα του, πήραν τα όπλα τους και επεχείρησαν να του επιτεθούν· αλλά αυτός ξύπνησε αμέσως, τους έπιασε, τους έδεσε σ’ έναν πάσσαλο και τους μετέφερε με το κεφάλι προς τα κάτω στην πλάτη του. Τότε, κρεμασμένοι ανάποδα πίσω του, όταν αντιλήφθηκαν ότι τα οπίσθια του Ηρακλή ήταν μαύρα από τις πολλές τρίχες, θυμήθηκαν τι τους είχε πει η μητέρα τους και άρχισαν να το σχολιάζουν, κάτι που έκανε τον Ηρακλή να γελάσει τόσο που τους έλυσε και τους ελευθέρωσε από τις αλυσίδες τους».
Υπάρχουν κάποια πράγματα που βρήκα τόσο δυσάρεστα που δεν μπόρεσα να αντισταθώ απ’ το να τα αλλάξω, όπως για παράδειγμα, το απόσπασμα στο όγδοο βιβλίο: «Κι αν δεν ήταν έτσι η Αρκαδία, αλλά μπορούσαν όπως τα άλλα έθνη να πωλούν τους δούλους τους, σε τι θα βοηθούσε την πολυθρύλητη σοφία του κατηγόρου το να προέρχεται από την Αρκαδία το θύμα;» Μεταφρασμένο ως εξής, «Αν οι Αρκάδες δεν ήταν τέτοιοι, αλλά όπως η υπόλοιπη ανθρωπότητα πωλούσαν τους δούλους τους για το κέρδος, ποιος θα είχε ακούσει για μια τέτοια κοινή θυσία από την Αρκαδία που επρόκειτο να δολοφονηθεί»· και επειδή μ’ αυτό δεν έβγαζα καθόλου νόημα, άλλαξα την μετάφραση σε «Αν οι Αρκάδες δεν ήταν τέτοιοι, αλλά πωλούσαν τους δούλους τους όπως η υπόλοιπη ανθρωπότητα, τι θα συνέβαλλε σ’ αυτόν τον λεγόμενο φημισμένο στην σοφία να έχει κάποιον από την Αρκαδία να δολοφονήσει», κλπ, διότι φαίνεται να παρανόησε την ελληνική λέξη «συμβάλλω». Και όπου και ό,τι άλλο έχω αλλάξει, μπορείς αν θέλεις, να το βρεις συγκρίνοντας τα κείμενα.
Αλλά δεν τα κατέγραψα όλα αυτά απλώς για να κριτικάρω τον προηγούμενο μεταφραστή, διότι θα μπορούσε να χρησιμοποιήσω τα λόγια του Αριστοτέλη στο Μετά τα Φυσικά, βιβλίο Β΄, «Δεν χρειάζεται να είμαστε ευγνώμονες μόνον προς εκείνους που συμφωνούμε, αλλά ακόμη και σ’ εκείνους που έχουν κάνει πιο επιφανειακή πρόοδο, διότι και αυτοί είναι χρήσιμοι, δεδομένου ότι χρησιμεύουν στο ν’ ακονίσουμε την δική μας κριτική σκέψη».
Άρα λοιπόν δεν ήταν για να αποπάρω τον μεταφραστή που τα έγραψα αυτά, αλλά για να επιπλήξω εκείνους [τους συγγραφείς] που θέλουν να προσθέσουν τα ελληνικά στις λατινικές τους ικανότητες· δεν πρέπει ούτε σ’ αυτόν τον συνάδελφο ή άλλους του είδους, οι οποίοι τα τελευταία χίλια χρόνια έχουν μεταφράσει κάτι από τα ελληνικά στα λατινικά, με πολύ λίγες εξαιρέσεις, να δίνει κάποιος όλα τα εύσημα. Όχι, θα πρέπει μάλλον να δίνει προσοχή στο ελληνικό κείμενο. Και πράγματι, ο φίλος μας Σκιπίων Καρτερομάχος, ο οποίος κατέστησε δυνατόν να είμαι σύντομος για το θέμα αυτό, φέτος στην Βενετία στις δημόσιες διαλέξεις του περί των δημηγοριών του Δημοσθένους, έδειξε πόσο αναγκαία είναι η εκμάθηση της ελληνικής για τους ακαδημαϊκούς μας, σε μια πολύ όμορφη ομιλία την οποία προσφάτως παρουσίασα στην εφημερίδα μου για χρήση από το ακαδημαϊκό κοινό. Και όσο για το κατά πόσο μπορούμε να εμπιστευθούμε ως τώρα τους μεταφραστές μας, προτίθεται να εξηγήσει σε μια άλλη ομιλία οσονούπω.
Αλλά εσύ πολυμαθή Ζηνόβιε, γνωρίζεις καλώς το θέμα αυτό, τόσο διότι έχεις μεταφράσει την πραγματεία του Ευσεβίου όχι απαιδεύτως ούτε βαρβαρικώς, αλλά σοφά και με ωραία λατινικά, και επειδή δεν θα άντεχες να κυκλοφορούν οι φαντασιώσεις του Φιλοστράτου στα χέρια των ανθρώπων χωρίς να ξέρουν τι είναι, αλλά θα έστρεφες εναντίον τους την πραγματεία του Ευσεβίου ως έκθεση, αντίκρουση και αντίδοτο. Και έτσι φέροντας επαξίως το όνομά σου στην κεφαλή [δηλ. ως αφιέρωση] αυτό το βιβλίο έρχεται από την Νέα μου Ακαδημία στο κοινό με το όνομά σου «στην κεφαλή» [αφιέρωση]. Διότι στους δικούς μας καιρούς, ξεχωρίζεις ως κάποιος που μοναδικώς «ο Δίκαιος Ζεύς ηγάπησε». [Αινειάδα 6. 129] Έχε γεια. [Vale].
Βενετία, Μάιος, 1504.
